CÔ ĐƠN 
Không một ai trên cơi đời mà không một lần trải nghiệm một thứ t́nh cảm buồn bă, hụt hẫng v́ không có ai để chia sẻ, thốt lên điều ǵ đó tự đáy ḷng sâu thẳm, hoặc có chia sẻ được cùng ai điều ǵ đi nữa, những mong được cảm thông, th́ lại không được cảm thông, mong được hiểu th́ lại không được hiểu, không hiểu đúng, lại c̣n bị hiểu sai, hiểu lệch lạc, hiểu méo mó, hiểu ngược ngạo, nói một đằng hiểu một nẻo, mong được chấp nhận th́ lại không được chấp nhận, không được đáp lại như ư muốn, những điều đă bày tỏ, đă thuyết minh, đă thuyết phục, thậm chí phải van lơn, cầu khẩn, đă dùng mọi cách để chứng minh, phân trần, biện bạch, biện hộ, để cho trắng th́ ra trắng, đen th́ ra đen, nhưng rồi mọi cố gắng đều thất bại. Không nhận được một cái gật đầu, không một lời nói đồng ư, không một cử chỉ thỏa thuận, không một dấu hiệu được ai đó tỏ cho biết là họ theo phe ḿnh, ủng hộ ḿnh, v́ ḿnh, v́ hành động hay tư tưởng của ḿnh. Rốt cuộc chỉ thấy một ḿnh ḿnh trơ trọi với những ǵ ḿnh ôm ấp trong ḷng, chỉ thấy một ḿnh ḿnh chống chọi với t́nh thế đang diễn ra trưóc mắt, mọi người đều quay lưng, có khi im lặng lạnh lùng, có khi mạt sát thị phi. Tất cả đều như những mũi tên nhọn ghim vào tim ḿnh. Ḿnh bị tổn thương trầm trọng như con chim bị bắn trúng đạn nằm rơi xuống mặt đất, ḿnh quằn quại, đau đớn và ḿnh gào lên «Ôi! tôi cô đơn !»
Ư nghĩa của hai chữ cô đơn thật ra quá giản dị, chỉ là một ḿnh. Cô là một ḿnh, lẻ loi, đơn cũng là một ḿnh, đơn chiếc. Một ḿnh, nhưng cái một ḿnh này, ngoài cái thân th́ c̣n có cái tâm, ngoài cái phần vật chất th́ c̣n có cả phần tinh thần, tâm linh. Chỉ một ḿnh, biểu hiện qua thể xác và cũng chỉ một ḿnh, biểu hiện qua phần tinh thần. Khi nói cô độc, là nói đến cái thân xác, chỉ có một ḿnh nó. Khi nói cô đơn là nói cái phần tinh thần, cũng chỉ một ḿnh nó. Ḿnh với Ḿnh. Ta với Ta. Cái Ḿnh, cái Ta ở ẩn phía bên trong cái thân thật quá phức tạp và… lăng nhăng như một chùm dây thần kinh trong bộ năo! Nh́n thoáng qua những tưởng là đơn sơ nhưng cái Ḿnh cái Ta này cũng có thể là đầu mối của muôn vàn tai họa, hạnh phúc hay khổ đau, chiến tranh hay ḥa b́nh!
Chỉ một thân một ḿnh, không ai kề cận, không ai để chia sẻ một căn nhà, một căn pḥng, một mâm cơm, một chiếc giường th́ đó gọi là cô độc. Chỉ một thân một ḿnh, không ai kề cận, không ai để chia sẻ một căn nhà, một căn pḥng, một mâm cơm, một chiếc giường và chia sẻ cả buồn vui sướng khổ th́ không những là cô độc mà c̣n cô đơn.
Cũng chỉ một ḿnh, không ai kề cận, không ai để chia sẻ một căn nhà, một căn pḥng, một mâm cơm, một chiếc giường nhưng lại chia sẻ được buồn vui sướng khổ qua các phương tiện truyền thông hiện đại hay chỉ qua những bức thư viết tay, mực xanh giấy trắng, như những thập niên trước th́ thực sự có cô độc nhưng không cô đơn.
Không một thân một ḿnh, có người kề cận, có người để chia sẻ một căn nhà, một căn pḥng, một mâm cơm, một chiếc giường nhưng lại không chia sẻ được buồn vui sướng khổ th́ không cô độc mà vô cùng cô đơn! Đồng sàng mà dị mộng th́ không ǵ buồn hơn. Thực ra th́, khi ngủ, «mộng ai… nấy mộng» là chuyện thường t́nh nhưng khi thức mà vẫn «mộng ai… nấy mộng» mới thật sự là cô đơn. Cùng cực cô đơn. Mộng ở đây là tâm tư, là nỗi ḷng, là hoài mong, là hi vọng, là khát khao, là ao ước, là «tơ tưởng». Những sợi tơ ḷng dệt trong ư tưởng, trong nghĩ suy kết lại thành những dây chuyền của cảm xúc, làm rung động cả hồn lẫn xác. Và cô đơn là khi chỉ có một ḿnh Ta với Ta để đón nhận và cảm nhận những làn sóng cảm xúc vi tế đó. Những dây chuyền của cảm xúc này rung động mănh liệt nhất là khi yêu mà chẳng được yêu lại !
Bất cứ ai, trai gái, già trẻ, lớn bé, thông minh, ngu dốt, có học, vô học, có tài, bất tài, có địa vị, không địa vị, trí thức, thợ thuyền, đẹp đẽ, xấu xí, lành lặn, tật nguyền, lanh lợi, chậm lụt, nhà quê, tân thời, văn minh, chậm tiến, triệu phú, ăn mày, tu sĩ, phàm phu, triết gia, khoa học gia, chính trị gia, kinh tế gia… Ai cũng có một lần trải nghiệm nỗi cô đơn, cảm giác bơ vơ, lạc lơng, bị bỏ rơi, bị cô lập, bị đào thải, bị ruồng bỏ… những sợi tơ ḷng rung lên những tiếng nấc, nghẹn ngào, thổn thức… Trừ những kẻ có trái tim hoàn toàn sắt đá, không cần chia sẻ, không cần cảm thông. Đó thường là trái tim của những kẻ độc tài, chỉ biết áp đặt, ra lệnh, mọi người phải tuân theo. Họ cho rằng ư của họ là đúng, tư tưởng của họ là có giá trị, họ không hề sai, họ không biết cô đơn hay là họ gạt bỏ cô đơn ra ngoài tâm tư v́ họ bắt buộc mọi người phải nghe họ, dù muốn dù không, sẵn sàng dùng cả bạo lực!
Hoặc những vị nào đă tu quá cao, đạt được cái Tâm Bất Động, vượt ra khỏi mọi xao xuyến hệ lụy của cuộc sống, th́ vị nầy chẳng bao giờ thấy cô đơn. Đạo Phật thường dạy điều phục tâm để không bị tám ngọn gió của thế gian, «Bát Phong» làm khổ. Tám ngọn gió là những điều khen, chê, được, mất, hơn, thua, khổ, sướng. Tám ngọn gió này bao gồm những thăng trầm của cuộc đời, khi thịnh khi suy, khi được ca ngợi, hoan hô, khi bị chỉ trích, đả đảo, ngộ nhận, khi được lợi lộc, phú quí, khi tiêu tan tài sản, nghèo cùng đói rách, khi hạnh phúc, khi đau khổ.
Trước những điều tốt hay xấu, như ư hay bất như ư xảy đến cho ḿnh th́ chỉ có thể dùng Tâm để đối trị mọi xao động, nao núng, bất an. Không thể chờ đợi ǵ bên ngoài. Chỉ có như vậy mới t́m thấy an lạc thực sự. Cô đơn không thể có khi mà Tâm đă an. Người hành Thiền là người đang t́m cách chuyển đổi, trút bỏ cái Tâm nặng nề như núi để có cái tâm tựa lông hồng bay nhẹ nhàng thoải mái trong không trung. Xin đừng lầm lẫn với cái Tâm vô cảm. Cũng như xin chớ vội nghĩ rằng chỉ có những kẻ thất bại, thua thiệt mới cô đơn. Chính những kẻ thắng trận, thành công lại ôm ấp muôn vàn nỗi cô đơn! Lại nữa, cũng đừng vội đánh giá qua cái vẻ hào nhoáng bên ngoài, cái nụ cười luôn nở trên môi, những buổi tiệc rượu đ́nh đám, nhộn nhịp mà nghĩ rằng «Ồ! ở đây không ai biết cô đơn là ǵ!"
Con người cô đơn là v́ luôn luôn chờ đợi sự đền đáp, sự tôn vinh, sự thừa nhận, sự công nhận, sự đánh giá đúng tầm vóc, tương xứng với tài năng, đức độ của ḿnh, hay chỉ là phù du như sắc đẹp, tướng tốt, của cải, tài sản vật chất hiện ra bên ngoài. Chờ đợi sự đền đáp bằng tinh thần, bằng t́nh cảm cũng như vật chất. Chính sự chờ đợi này gây khổ cho con người. V́ không bao giờ có sự chờ đợi mà được đáp lại trọn vẹn, hoàn hảo. Tâm con người chao đảo như chim trúng đạn. Như vậy chuyện điều phục tâm trong Phật giáo là hợp lư hợp t́nh, hợp thời hợp thế. Bất cứ trường hợp nào, bất cứ hoàn cảnh nào đều phải dụng Tâm để bên trong vững vàng trụ trong an lạc, bên ngoài, ngoại cảnh chẳng thể xâm phạm làm điêu đứng, mất thăng bằng. Nhưng con đường điều phục Tâm không phải dễ dàng. Đó là một lộ tŕnh khá dài và gian nan, cần nhiều nghị lực.
Vừa mới mở mắt chào đời đă… cô đơn nên mới khóc rống? Phải tự ḿnh chống chọi với một môi trường c̣n nguyên xa lạ sau chín tháng mười ngày yên ngủ trong bụng mẹ. Cô đơn hầu như gắn liền với thân phận con người?
Hăy lang thang một ṿng từ căn nhà hay căn pḥng của ḿnh, bước ra đường phố, đầu ngơ đă có người ăn mày ch́a tay chờ đợi. Nh́n vào ánh mắt của họ, ta đă thấy một nỗi cô đơn hiện lên rơ ràng qua lời van xin. Trừ khi gặp phải một ăn mày… giả dạng! Sống ở thời đại này, dường như chuyện ǵ cũng có thể xảy ra! Trong trường hợp này, chính ta là người cô đơn v́ bị… lừa!
Khi đi bộ th́ ta mới dễ dàng tiếp cận với những người chung quanh. Thử đi chậm lại và quan sát làn sóng người vây quanh, nhất là vào những giờ tan sở, mọi người hấp tấp ra về, chờ xe buưt hay leo lên tàu điện ngầm, chờ taxi hay leo lên xe hơi, ngồi trên xe xích lô, đạp xe đạp hay đi bộ… ít có thấy một khuôn mặt vui tươi. Đương nhiên, v́ đó là khuôn mặt của sau buổi làm việc mệt nhọc. Nhưng nếu nh́n kỹ ta sẽ nhận ra cũng có khuôn mặt nao nức quay về, và cũng có những khuôn mặt thật sự chán chường, tuởng như là họ rời bỏ chỗ này nặng nề mệt nhọc và sẽ đến một nơi khác cũng không đem lại an b́nh ǵ cho họ. Nỗi cô đơn hằn lên trên khuôn mặt, dáng điệu, cử chỉ của họ.
Không phải ai cũng quay về với vợ đẹp con ngoan, cơm lành canh ngọt. Có những thực tế phũ phàng và cay đắng núp đằng sau những căn biệt thự sang trọng. Nhưng cũng có những niềm vui nhẹ nhàng giản dị sau những mái nhà lụp xụp. Và cũng có những ngơ hẹp tối tăm càng làm thêm thê thảm đau buồn những số phận hẩm hiu.
Cô đơn v́ thực tại không đem lại đúng như ư muốn. Điều mong cầu chờ đợi không được đáp ứng, thỏa măn. Niềm vui đang có bỗng dưng đứt ngang. Hạnh phúc đang có bỗng dưng tuột khỏi tầm tay. Phải xa ĺa người thân yêu, quí mến. Đối mặt với kẻ thù, không ưa, không mến. Bệnh tật, tai nạn bất ngờ xảy đến. Túng thiếu, lo âu chạy ngược chạy xuôi, bị chủ mắng nhiếc quở trách, kẻ gian lừa đảo, làm ăn thua lỗ, mất sở mất việc, bạn bè lơ là, người yêu ruồng bỏ, phản bội, đành nhẫn nhục bỏ qua, ngậm miệng, cúi đầu, lao lực kiếm từng miếng ăn, từng đồng tiền trả nợ, trả thuế, chạy đủ thứ tiền để chi tiêu, bảo đảm một đời sống vật chất cho người thân, cho chính ḿnh. Nhưng rồi vẫn cảm thấy một nỗi buồn nằng nặng trong ḷng, dường như không ai thèm biết đến công lao của ḿnh, không ai nhớ ơn ḿnh một cách xứng đáng. Đó chỉ là bổn phận của ḿnh, trách nhiệm của ḿnh, không làm tṛn không được, thế thôi. Ḿnh có nằm xuống, ngày mai cuộc sống vẫn tiếp tục, mặt trời vẫn sáng và mọi sự đều nhanh chóng đi vào quên lăng. Dường như ai ai cũng mang một nỗi cô đơn như thế. Ḿnh thương cho ḿnh quá!
Cái hành tŕnh vừa cô độc và cô đơn, hoặc không cô độc mà vẫn cô đơn, hoặc ngược lại, chẳng cô độc cũng chẳng cô đơn, dường như đă được vạch sẵn nơi bản đồ của đời người. Ta có ít lựa chọn mà có lựa chọn cũng chưa chắc được. V́ không một ai có thể khẳng định được điều ǵ đó sẽ xảy đến với ḿnh. Chỉ đến lúc nhắm mắt xuôi tay, con người mới có thể «tính sổ» về đời ḿnh. Vâng, tôi đă đạt được điều này, tôi đă không làm được việc kia, tôi đă thất bại chỗ này, tôi đă thành công chỗ kia, tôi đă may mắn, tôi đă thiếu cơ hội, tôi nuối tiếc, tôi đáng trách, cũng như tôi hài ḷng và không có ǵ đáng trách, và rồi vẫn c̣n lại, cũng không ít, những món nợ chưa đền xong, nợ tiền cũng như nợ t́nh. Có ít kẻ mỉm cười nhắm mắt th́ cũng có lắm kẻ mếu máo ra đi. Nỗi cô đơn bám chặt cả linh hồn!
Nợ t́nh chưa trả cho ai
Khối t́nh mang xuống tuyền đài chưa tan !(1)
Trăm ngàn vạn chuyện, hằng hà sa số điều bất như ư, bất toại nguyện, những điều hiểu lầm, hiểu sai, những t́nh huống ngang trái éo le, những hoàn cảnh ép buộc, bất khả kháng, những oan ức không thể giải, những rủi ro không thể tránh, những oán thù trách móc không thể ngăn, không thể cản… Tất cả đẩy con người vào nỗi cô đơn vời vợi.
Ôm ḷng đ̣i đoạn xa gần
Chẳng ṿ mà rối chẳng dần mà đau !(2)
Trước nỗi cô đơn, con người thường không biết cách giải tỏa, hóa giải hay «chữa trị» mà thường lựa chọn những giải pháp dễ dăi như say sưa rượu chè, bài bạc, trác táng để quên sầu riêng, nỗi ḷng không được diễn tả, cảm thông. Ngay cả các cách giải trí lành mạnh khác như thể thao, nhảy đầm, hát karaoké, xem phim, chơi games (chưa hẳn là lành mạnh), du lịch, vui thú điền viên, chăm sóc cây cảnh hay súc vật, nuôi mèo, chó, chim chóc… hoặc sưu tập thứ này thứ kia, bỏ công t́m kiếm… tất cả chỉ là để tạm quên, chạy trốn, không muốn đối mặt với cô đơn, tạm đè xuống đáy ḷng, tạm lờ, không nghĩ tới, không xem là quan trọng và cố tận hưởng giây phút hiện tại, nhưng thực ra vấn đề vẫn không hề được giải quyết. Trong ḷng con người đó, nỗi cô đơn vẫn hiển hiện, chỉ chờ hoàn cảnh thuận tiện là bùng nổ. Không lạ ǵ những cơn «thịnh nộ» bỗng đâu kéo đến chỉ bởi một lư do nhỏ nhặt, một giấy đệ đơn ly dị bất ngờ, một đơn thôi việc không chính đáng, một bức thơ «lẩm cẩm» tuyệt giao với người bạn chí thiết, thậm chí có khi «từ» cả cha mẹ, con cái ḿnh! Tất cả v́ nỗi cô đơn gậm nhấm đă từ lâu mà không biết.
Cô đơn «một» bỗng trở thành «mười» lần cô đơn hơn! Con người nhốt tù ḿnh trong nỗi cô đơn và xem tất cả kẻ chung quanh là địa ngục.
L’enfer, c’est les autres ! (3)
Con người b́nh thường trong cuộc sống th́ không ai biết nỗi cô đơn của họ, v́ họ không nói ra cho tất cả mọi người biết, v́ họ là «thường dân» hay chỉ là «phàm phu», h́nh ảnh tên tuổi của họ không in trên mặt báo, họ đi đâu không có ai cúi đầu chào hỏi, chắp tay lễ lạy, nhưng không phải thế mà họ không cô đơn. Ngược lại nỗi cô đơn của họ c̣n cao, c̣n dày, c̣n mênh mang hơn nữa, v́ chỉ việc được xem như là một thường dân, một phàm phu cũng làm họ cảm thấy như bị hạ thấp, nhỏ nhoi. Nỗi cô đơn của họ chỉ tăng mà không giảm!
Các người nổi tiếng th́ họ chỉ muốn dấu nỗi cô đơn của ḿnh, họ chỉ muốn đưa ra những h́nh ảnh đẹp về ḿnh, luôn tươi cười hạnh phúc. Hăy nh́n những h́nh ảnh về các vị tổng thống và phu nhân của họ, luôn luôn là những h́nh ảnh cực kỳ hạnh phúc, tuyệt vời, xứng đáng là vị nguyên thủ của quốc gia. Chỉ cần một vài h́nh ảnh thật tuyệt đẹp về một gia đ́nh gương mẫu là một ứng cử viên tổng thống có tràn trề hi vọng kiếm thêm thật nhiều cử tri bầu cho ḿnh.
Trong thực tế, đă có những vị tổng thống mà sau khi học qua đời người ta mới phanh phui những chuyện ngoại t́nh, con rơi con rớt.
Sống giả dối cũng là một nỗi cô đơn đè nặng. Một bước ra đường là bị các fans hâm mộ hay paparazzi theo đuổi cũng là chịu áp lực của nỗi cô đơn. Họ không thể sống b́nh thường, thản nhiên, vô tư và thoải mái. Mặt trái của sự nổi tiếng mà họ phải gánh chịu là nỗi cô đơn không thể sống với bản chất tự nhiên, không phấn son, không làm dáng, không kiểu cách, không thể ăn mặc sao cũng được, không hợp thời trang, không sành điệu, không thể không có hàng hiệu… Dường như điệu bộ nói năng của họ đều không thật và họ tự chán lấy ḿnh, nhưng bản ngă tự kiêu và tự măn với cái danh hiệu được xưng tụng làm họ tự nhốt ḿnh trong cô đơn. Đây là sự cô đơn được lựa chọn và chấp nhận. Nếu không chấp nhận được hay quá mệt mỏi với sự giả dối th́ họ t́m quên trong chất nghiện, chất say và có khi tự hủy diệt, ư thức và cả vô ư thức. Điều này hay xảy ra trong giới gọi là «Show biz». Sẵn tính nhậy cảm, các nghệ sĩ rất dễ sa vào lưới cô đơn. Cộng thêm vào những khó khăn riêng của nghề nghiệp, họ lại sống trong một môi trường mà mọi sự đều có thể diễn ra nhanh như chớp và cũng có thể biến mất nhanh hơn cả sao băng. Nỗi cô đơn của họ là phải giă biệt ánh sáng và lùi vào bóng tối, trong khi họ không muốn, chưa muốn. Ngược lại cũng có nỗi cô đơn của những kẻ ở trong bóng tối và chỉ mơ ước cái ngày bước ra ánh sáng!
Xem lại phim «Limelight» của Charlie Chaplin, anh chàng Charlot thiên tài, ta sẽ thấy rất rơ nỗi cô đơn của hai kẻ đang đi trên hai chuyến tàu ngược chiều này, một tên hề về già phải vĩnh biệt đèn màu sân khấu và một vũ nữ xinh đẹp son trẻ đang tiến dần đến ánh sáng chói lọi của đèn màu sân khấu. Hai cảnh đời trái ngược, hai nỗi cô đơn gặp nhau trong t́nh thương, trong sự nâng đỡ nhau. Nhưng rồi đường người nào người nấy đi. Tên hề già chết trong câm lặng, khi ánh đèn màu vụt tắt. Cuộc đời là thế thôi. Chỉ cần nghe phần âm nhạc trong phim cũng thấm thía nỗi cô đơn diệu vợi đó!
T́m hiểu thêm, ta được biết Charlot đă thực hiện cuốn phim Limelight vào năm 1952 ở Mỹ. V́ lư do chính trị thời đó, Charlot phải di cư sang Thụy sĩ, măi đến năm 1972, tức là 20 năm sau cuốn phim mới được tŕnh chiếu và c̣n được giải Oscar về Nhạc Phim. Trong 20 năm, nỗi cô đơn của Charlot biết phải diễn tả như thế nào đây?!
Cái chết bên cạnh những liều thuốc ngủ của cô đào Marylin Monroe xinh đẹp, quyến rũ không ai mà không nhớ và thương tiếc. Nếu chẳng phải v́ cô đơn th́ c̣n có thể là ǵ?
Các vụ tự kết liễu đời ḿnh tựu trung chỉ xuất phát từ một nỗi cô đơn nào đó quá sức chịu đựng.
Nguyễn Du có làm bài thơ về một ca nữ đă tự hủy ḿnh, «Điếu La Thành Ca Giả» và cũng kết luận, «Chắc nghĩ rằng đời không ai hiểu ḿnh.» Cô đơn là thế, không được người khác hiểu ḿnh.
Có một điều khá trớ trêu là chính những kẻ đem đến cho thiên hạ nụ cười, niềm vui, như những tên hề, th́ trong tự bản thân họ th́ lại cô đơn, buồn thảm, không thực sự vui như chiếc mặt nạ họ đeo trên khuôn mặt. Các văn nhân, thi sĩ có may mắn diễn đạt nỗi cô đơn của ḿnh qua thơ văn nên có phần vượt qua dễ dàng hơn người khác, những bức bách, dày ṿ của nỗi cô đơn. Nỗi cô đơn của cụ Nguyễn được thấy rơ trong hai bài thơ chữ Hán «U Cư» được dịch là Ở nơi U Tịch, một thiên tài mà phải sống bần bạc, giả vờ, sợ hăi:
Hoa đào, lá đào rụng tả tơi
Cánh cổng xiêu vẹo, bên trong là chiếc nhà bần bạc
Ở trọ lâu ngày, quên bẵng ḿnh là khách
Qua nhiều năm, biết cái già đă đến với ḿnh
Ở đất khách, giả vụng về để pḥng thói tục
Gặp đời loạn, v́ muốn bảo toàn sinh mệnh, nên luôn sợ người ta.
Xiêu dạt đến bạc đầu, có thành việc ǵ đâu ?
Gió tây thổi rơi, chiếc khăn thâm nhỏ hẹp.(4)
Nỗi cô đơn của Trần Tế Xương thiết yếu là trong việc khoa cử:
Bụng buồn c̣n muốn
nói năng chi?
Đệ nhất buồn là cái hỏng
thi.
Một việc văn chương thôi
cũng nhảm
Trăm năm thân thế có ra ǵ !(5)
Nỗi cô đơn của Cao Bá Quát là nỗi cô đơn của kẻ nh́n đời lên xuống và cũng muốn buông xuôi:
Thế sự thăng trầm
quân mạc vấn
Yên ba thâm xứ hữu ngư châu
Vắt tay nằm nghĩ chuyện
đâu đâu
Đem mộng sự đọ với
chân thân th́ cũng hệt (6)
…
Cuộc vuông tṛn phó mặc khuôn thiêng (7)
…
Làm chi cho mệt một đời.(8)
…
Ba vạn sáu ngh́n ngày là mấy
Cảnh phù du trông thấy cũng nực cười
Thôi công đâu chuốc lấy sự đời
Tiêu khiển một vài chung lếu láo.(9)
Nỗi cô đơn của Lưu Trọng Lư th́ dính dáng đến giai nhân, thi sĩ và giai nhân vẫn thuờng gặp nhau, nhưng lại không cùng sát cánh, cùng song hành:
Em là gái trong song cửa
Anh là mây bốn phương trời
Anh theo cánh gió chơi vơi
Em vẫn nằm trong nhung lụa.(10)
Nỗi cô đơn của Bùi Giáng th́ mang nặng t́nh gắn bó với cơi trần gian:
Ngày sẽ hết tôi sẽ không ở lại
Tôi sẽ đi và chưa biết đi đâu
Tôi sẽ tiếc thương trần gian măi măi
V́ nơi đây tôi sống đủ vui sầu.(11)
Nỗi cô đơn của Hàn Mặc Tử th́ quá mênh mang, dàn trải suốt cả cuộc đời ngắn ngủi mà các nỗi thất vọng về t́nh yêu th́ hầu như liên miên bất tận và qua đó ta đă thấy loáng thoáng bóng dáng của cái chết:
Nguồn thơ ứa măi hai hàng lệ
Tờ giấy hoa tiên cũng ướt mèm !(12)
…
Anh nằm ngoài sự thực
Em ngồi trong chiêm bao
Cách nhau xa biết mấy
Nhớ thương quá th́ sao?(13)
…
Máu đă khô rồi, thơ cũng khô
T́nh ta chết yểu tự bao giờ
Từ nay trong gió – trong mây gió
Lời thảm thương rền khắp nẻo mơ.(14)
…
Ta trút linh hồn giữa lúc đây
Gió sầu vô hạn nuối trong cây
C̣n Em sao chẳng hay ǵ cả?
Xin để tang anh đến vạn ngày!(15)
Thử t́m hiểu nỗi cô đơn của Hàn Mặc Tử qua bài thơ nổi tiếng và gắn liền với một người con gái xứ Huế mà không c̣n xa lạ ǵ với ai nữa. Chỉ một câu mở đầu của bài thơ “Đây Thôn Vĩ Dạ” đă cho thấy nỗi cô đơn cùng cực của Hàn Mặc Tử. Tác giả tự xướng câu hỏi “Sao anh không về chơi thôn Vĩ ”. Tự xướng? Phải, v́ thực ra câu hỏi này không hề là của một giai nhân thốt lên, mà chính Hàn Mặc Tử tự ḿnh đặt câu hỏi để rồi tự ḿnh nh́n và thấy, cái nh́n xôn xao trong “tơ tưởng” đă cho thấy nắng mới lên, cho thấy hàng cau, cho thấy vườn ai xanh mướt quá, cho thấy lá trúc, cho thấy khuôn mặt, cho thấy gió, cho thấy mây, cho thấy gịng nước buồn thiu (hay chính ḷng ḿnh buồn thiu ?) cho thấy hoa bắp lay, cho thấy thuyền, cho thấy trăng, cho thấy rất nhiều nhưng chỉ được là “mơ”. Mơ khách đường xa. Ở đây chỉ mơ mà không thấy, v́ khách đường xa không bao giờ đến! Cũng thế, ở đây chỉ thấy áo trắng mà không biết có phải là Em: “Áo em trắng quá nh́n không ra”, nh́n không ra nên có chắc ǵ là Em?! Và rồi trong sương khói, trong mù mịt, của không gian, của ngoại cảnh, cũng như trong sương khói, trong mù mịt của tâm tư, th́ chỉ có thể thốt lên “Ai biết t́nh ai có đậm đà”! Câu thơ cuối cũng là một câu hỏi như câu thơ đầu và cũng là một câu hỏi cùng cực cô đơn! Chỉ một chữ “Ai” cũng làm ta lạnh cả ḷng v́ cô đơn.
Đọc “Lá Trúc Che Ngang, Chuyện t́nh cô tôi” của Hoàng Quỳnh Hoa, ta đuợc biết rơ giai nhân mà Hàn Mặc Tử thầm yêu trộm nhớ và đă sáng tác nên những vần thơ bất hủ Đây Thôn Vĩ Dạ, thực ra giai nhân này chẳng hề mảy may đáp lại t́nh cảm thiết tha của thi nhân. Tất cả những ǵ được thêu dệt quanh bài thơ này với mối t́nh của người con gái xứ Huế này, đều chỉ do trí tưởng tượng của người ngoại cuộc. Đây vốn dĩ là một chuyện t́nh hoàn toàn đơn phương của thi nhân. Đơn phương đúng như nghĩa của nó chỉ có một chiều. Cái t́nh của thi nhân th́ rơ ràng, lộ liễu qua lời thơ, qua cử chỉ, qua hành động, nhưng không hề nhận được một chút t́nh đáp trả, dù chỉ một lời nói, một ánh mắt. Giả dụ là có yêu đi chăng nữa mà không hề nói ra, không hề bày tỏ, không hề có dấu hiệu ǵ đưa ra th́ cũng như là một sự từ khước rồi! Cái tấm ảnh mà giai nhân gởi tặng cho thi sĩ cũng chỉ là một tấm carte postale mua trong tiệm. H́nh ảnh ở đây không thể là h́nh ảnh chân thật của giai nhân và cũng không hề có kèm theo một chữ T́nh đáp lại một chữ T́nh dào dạt tha thiết đợi chờ của thi nhân! Đúng như thi nhân đă viết: “Gió theo lối gió, mây đường mây.” Hiểu rơ như vậy, ta mới càng thấm thía hơn nỗi cô đơn của Hàn Mặc Tử! Đây Thôn Vĩ Dạ toát ra nỗi cô đơn ngút ngàn thống thiết của thi nhân. Thống thiết bởi v́ lúc ấy, thi nhân đă lâm trọng bệnh và nàng Thơ gây cảm hứng cho chàng th́ vẫn thờ ơ lạnh nhạt! Giữa thi nhân và nàng Thơ không hề có một mối giây liên hệ t́nh cảm như giữa người yêu với người yêu th́ không thể nói là có một câu chuyện t́nh ở đây!
Nỗi cô đơn của triết gia, thi sĩ, kiêm nhà văn Phạm Công Thiện quả thật bàng bạc như sương mù Đà Lạt, thành phố mà ông từng gắn bó và cũng như tên hề với vũ nữ trong Limelight của Charlie Chaplin. Nỗi cô đơn của Phạm Công Thiện đă ḥa quyện vào nỗi cô đơn của cô ca sĩ đêm đêm đem tiếng hát cho người t́m vui nhưng trong ḷng cô ấy chỉ là một nỗi buồn tủi nhục:
Cô đơn về trắng sương rừng
Anh nghe tiếng hát hoang đường nửa đêm
Khuya buồn tủi nhục môi em
Mưa run lặng lẽ trên thềm bơ vơ.(16)
Nói về nỗi cô đơn của chính ḿnh th́ ông viết:
Em là gái của tám phương trời
Anh là trai của vô phương mịt mù
Chỉ c̣n tách cà phê
Chỉ c̣n sự trung thành của tách cà phê
Với gịng nước đen của đời anh.(17)
Từ nỗi cô đơn “màu đen” của ông đă biến thành nỗi đau “màu trắng”:
Mùa xuân bay thành khói
Tôi ca hát một ḿnh
Suốt đời không biết nói
Nước chảy tràn con kinh.
Quá khứ bay lên trời
Biến thành cánh chim non
Tôi qú hôn lá mới
Đau khổ trắng linh hồn.(18)
Chẳng phân biệt là thường dân, là văn nhân, là nghệ sĩ, là thiên tài hay vĩ nhân, ai cũng như ai, ai cũng có những niềm đau nỗi khổ, ai cũng có những lúc thăng trầm, thịnh suy, được khen, bị chê, hài ḷng hay không hài ḷng với cuộc sống, với những ǵ đang có trong hiện tại, ai cũng biết thế nào là cô đơn, là không được chia sẻ và cảm thông, chấp nhận. Tám ngọn gió trần gian luôn luôn thổi trong cuộc đời buồn nhiều, vui ít này, làm cho con người lao đao, dằn vặt, khổ tâm. Chính cái Tâm chịu ảnh hưởng trực tiếp của mọi sự diễn biến ở bên ngoài, nếu chỉ chờ đợi sự đổi thay ở bên ngoài e rằng khó mà thực hiện được. Chi bằng hướng vào bên trong, chuyển Tâm thành an lạc, an nhiên, th́ nỗi cô đơn nào cũng nhẹ nhàng như cơn gió thoảng qua, không là băo nổi, có khi hại cả ḿnh, nguời và vật chung quanh.
Trong dân gian, người ta cũng t́m thấy không ít những bài học để đối trị với nỗi cô đơn, nói rộng ra là những t́nh huống bất như ư, bất toại nguyện, thiếu cảm thông:
Dù ai nói đông nói tây
Th́ ta cũng vững như cây giữa rừng
Dù ai nói ngả nói nghiêng
Th́ ta cũng vững như kiềng ba chân.(19)
…
Đây ta như cây giữa rừng
Ai lay ai chuyển ai rung chẳng rời
Vàng ngâm xuống nước vẫn tươi
Anh hùng lâm nạn cứ cười cứ vui.(20)
…
Ai về ai ở mặc ai
Ta như dầu đượm thắp hoài năm canh.
…
Ḷng ta ta đă chắc rồi
Nào ai giục đứng giục ngồi mà nao.(21)
Ta thấy chữ Ḷng trong dân gian không khác ǵ chữ Tâm trong Phật giáo. Chứng tỏ đạo lư được t́m thấy rất rơ và rất gần với con người qua dân gian, những con người thường dân, phàm phu và vô danh nhưng thực ra chẳng thường, chẳng phàm chút nào v́ nội dung của những câu ca dao luôn sâu sắc mà lại thực tiễn, không xa rời đời sống và tuy là vô danh, nhưng lại được truyền tụng từ thế hệ này sang thế hệ khác không gián đoạn, c̣n “ nổi danh” hơn là những tác giả đă có danh, cũng như làm phong phú cho nền văn học nước Việt ta vậy.
Nỗi cô đơn của con người, phải chăng, là vắng mặt cuộc đối thoại giữa ḿnh và người. Một khi được bày tỏ, diễn tả, nói ra th́ nỗi cô đơn sẽ không c̣n, cho dù không được cảm thông. Cũng thế, khi hành động mà không mong chờ th́ cũng tránh được cô đơn. Bởi mong chờ không bao giờ được đáp ứng như mong đợi. Học cách biết Cho và Nhận cũng giúp con người tránh được cô đơn. Cho mà không chờ đợi sự đền đáp trả ơn th́ không thất vọng. Nhận mà luôn nhớ để đền đáp là hưởng được hạnh phúc gấp đôi.
Give without remembering
And take without forgetting (22)
Khi quên ḿnh và nghĩ đến người khác th́ sẽ không cô đơn. Những người xả thân làm việc thiện giúp đời, cứu ngựi thường không biết cô đơn là ǵ. Cô đơn cũng thường dính liền với cái Ngă!
Nhưng rồi nỗi cô đơn vẫn… đẹp v́ cô đơn đă được biến thành những vần thơ bất hủ, những ḍng nhạc tuyệt vời! Xin cám ơn tất cả các thi sĩ trên đời và nghiêng ḿnh lắng nghe Tristesse của Chopin.
Lê Khắc Thanh Hoài
Paris, Hè 2014
Chú Thích:
1. Kiều. Nguyễn Du
2. Kiều. Nguyễn Du
3. Huis Clos. J.P Sartre
4. Ở Nơi U Tịch. Nguyễn Du
5. Buồn Thi Hỏng. Trần Tế Xương
6. Thú Nhàn. Cao Bá Quát
7. Thú Nhàn. Cao Bá Quát
8. Thú Nhàn. Cao Bá Quát
9. Uống Rượu Tiêu Sầu. Cao Bá Quát
1O.Một Mùa Đông (bài 2). Lưu Trọng Lư
11. Phụng Hiến. Bùi Giáng
12. Buồn Ở Đây. Hàn Mặc Tử
13. Anh Điên. Hàn Mặc Tử
14. Trút Linh Hồn. Hàn Mặc Tử
15. Trút Linh Hồn. Hàn Mặc Tử
16. Cô Đơn Về Trắng Sương Rừng. Phạm Công Thiện
17. Chiều Trong Quán Cà Phê. Phạm Công Thiện
18. Mùa Xuân Bay Thành Khói. Phạm Công Thiện
19. 20.21. Tục ngữ, ca dao, dân ca Việt Nam. Vũ Ngọc Phan
22. Zimbabwean Proverb