BBT hân hạnh giới thiệu một bài nghiên cứu rất công phu với nhiều chi tiết thú vị của GS. Lê Bá Vận.

Bài viết giàu tính nghiên cứu, không những có giá trị quý báu trên mặt sử liệu, còn nói lên sự tàn độc, ngu dốt, vong bản và vô ơn của những người Cọng Sản, khi mù quáng hủy hoại nguyên khí của dân tộc Việt, đặc biệt những công trình văn hóa của tiền nhân.

Bài viết có 2 phần, xin mời đọc phần 2 dưới đây.

BBT

Cổ Thành và Danh Nhân Văn Hóa

”Thiên tai quân sự mưu tiêu thổ,

     Tội đồ văn hóa triệt cổ thành!”

      (Vịnh Hồ Chí Minh)

+Tp Vinh xây dựng Công viên Thành cổ, cửa tả.  + Ký họa Đại Nội Huế + Cổng Đoan Môn - Hoàng thành Thăng Long. Ảnh: HH

Gồm: 

Phần 1. NƯỚC TA HĂM CHÍN CỔ THÀNH

Phần 2 . A-DANH NHÂN VĂN HÓA CỔ THÀNH

          2.  B-THÀNH XƯA ĐÂU TÁ?

PHẦN 2. A- DANH NHÂN VĂN HÓA CỔ THÀNH

     ”Thảm thương hai tám cổ thành,

      Bỗng không chết sạch sành sanh giữa vời !”

      (Ca dao Cọng Sản)

Hai mươi tám Thành cổ, “Tao Đàn Nhị Thập Bát Tú” phút chốc đồng loạt tan tành là điều vô tiền khoáng hậu khó tưởng tưởng, trên cả thảm họa Cải Cách Ruộng Đất 1954-56, thảm sát Mậu Thân 1968 mà người ta còn có thể hình dung.

Chính sách tiêu thổ kháng chiến năm 1947 đã gây thảm họa này. Nhưng lẽ nào, và tại sao?

Chỉ vì đó là “tiêu thổ kháng chiến” do Đảng Cọng Sản lãnh đạo. Mà đã Cọng sản lãnh đạo thì “giết nhầm còn hơn bỏ sót” cọng thêm vừa dốt vừa mưu đồ trục lợi cho Đảng.

Bản thân “tiêu thổ” là một chiến thuật đúng đắn, kiến hiệu, song phải xử dụng cẩn trọng bằng không lợi bất cập hại do vận dụng vô tư, bừa bãi, lại thêm có ý đồ mượn gió bẻ măng.

Tiêu thổ (scorched earth policy) theo nghĩa nguyên thủy là chiến thuật vườn không nhà trống, thanh dã, nhằm không để lương thực lọt vào tay địch.

Nghĩa rộng thêm là chính sách quân sự phá hủy bất cứ cái gì có ích cho quân địch tiến quân hoặc chiếm đóng: lương thực, máy móc, xe cộ, cầu đường, nhà cửa…

Tất nhiên chỉ phá hủy những gì địch thực sự cần dùng.

Trong lịch sử từ đời thương cổ cho đến nay chiến thuật tiêu thổ vẫn thường được dùng phù hợp theo tình thế, địa lợi, thời tiết…để đạt hiệu quả.

Kẻ thì dùng chiến thuật tiêu thổ xâm lăng đốt cháy tất cả khiến đổi thủ cạn lương thực và hết chỗ sống phải chịu khuất  phục qui hàng. Khi rút lui cũng đốt phá sạch.

Kẻ thì dùng chiến thuật tiêu thổ kháng chiến, không cho lương thực rơi vào tay địch thủ.

+Thời La Mã dân Gaule (Pháp xưa), dưới chỉ huy của Vercingetorix, âm mưu dụ quân La Mã vào một khu đất họ đã tàn phá và vây lại để đánh. Mặc dù bị thiếu thốn khó khăn nhưng quân La Mã vẫn đủ sức phá tan quân Gaule, bắt họ phải phục tòng đế quốc La Mã.

+Năm 1812 hoàng đế Pháp Napoléon dẫn đại quân 680.000 binh sĩ xâm lăng Nga.

Quân đội Nga rút lui, đốt rụi làng mạc, ruộng đồng khiến cho người Pháp sa lầy vào xứ sở đất rộng mênh mông không thể tìm ra được thực phẩm đầy đủ cho đoàn quân viễn chinh đông đảo.

Mùa đông trên lãnh thổ Nga rất khắc nghiệt. Người, ngựa đói lạnh, đường tiếp liệu cho đại quân  vừa xa vừa bị quấy rối, quân Pháp chiếm được Moscow song đành bỏ cuộc vì thiếu lương thực, tự rút lui về Pháp, đói rét, bệnh tật, chết chóc, tuy đánh thắng mà coi như thảm bại.

    +Đai quân Napoléon,1812.   +"Napoleon's Retreat from Moscow" Painting by Adolph Northen/Wiki Commons- Napoléon rút lui khỏi Moscow . +Các cư dân Berlin đang nhìn máy bay mang hàng tiếp tế hạ cánh tại Sân bay Tempelhof (1948).

+Cầu không vận Berlin từ 24/6/1948 đến 27/8/1949. Liên Xô phong tỏa đường bộ và đường thủy tới Tây Berlin. Đồng minh Tây phương đã mở cầu không vận chuyển lương thực, hàng hóa nhu yếu cho dân chúng thành phố Tây Berlin, giải tỏa sự uy hiếp của Liên Xô.

Song tiêu thổ Hồ Chí Minh áp đặt năm 1947 kháng Pháp nhìn chung lại không thấy nhu cầu thiết thực mà cách thực hiện thì bừa bãi, tàn khốc giống hệt Cải Cách Ruộng Đất 1954-56:

Lương thực, Pháp không màng; nhà máy, công ngiệp ta chẳng có gì quan trọng; nhà ở Pháp không thiết, quân chúng cũng là ít; thành cổ triệt hạ, chuyện vô bổ, Pháp không vào trú; chỉ có phá cầu đào đường, gài mìn …CS làm khá tốt song lúc đó lại thiếu mìn.

Không như ở Nga, nước ta sát biển, Pháp tiếp tế quân nhu, lương thực từ tàu ngoài  biển dễ dàng, nếu cần. Lính Pháp không hành quân cướp bóc lương thực.

Cọng sản cũng biết thế và cũng chưa bao giờ đốt phá mùa màng. Ngược lại Cọng sản hô hào nhân dân tăng gia sản xuất, chăn nuôi để bảo đảm lương thực nuôi bộ đội. Hình ảnh người du kích tay cầm cày tay cầm dao súng – hoặc dấu dao súng ở bờ ruộng- là rất thực.

Không hiểu Hồ Chí Minh (HCM) nghĩ sao - hay ông chỉ là thiên tài quân sự tiêu thổ - chứ để lại các nhà cửa, vách tường thì thuận lợi cho lối đánh du kích biết bao.

Thinh không thiển cận bắt chước Liên Xô “Đông thi hiệu Tần”, tiêu thổ kháng chiến chẳng khác “cóc đi guốc, khỉ đeo hoa”, đâu biết nước Nga có địa lợi, xứ sở mênh mông bát ngát.(1)

Nhưng HCM  tiêu thổ kháng chiến là do động cơ chính trị chứ đâu phải vì lợi ích quân sự (!)

Con người cọng sản cầm quyền là táng tận lương tâm làm bất cứ gì tàn ác, hại dân hại nước nếu là cần thiết để bảo vệ, củng cố và tăng cường sự lãnh đạo của Đảng… và của bản thân.

Song dụng ý Hồ Chí Minh là “chân nhân bất lộ tướng”; tiêu thổ phá sập nhà cửa là để đặt người dân vào thế không còn lựa chọn, phải nhắm mắt đi theo Bác và tùy thuộc cơm ăn, áo mặc. HCM  phải nắm đầu người dân cho bằng được để thực thi chuyên chính vô sản và phải tìm cớ đánh sập tư sản để rồi đây xây dựng XHCN. Quá thâm độc.(2)

Chiến thuật đánh sập tư sản của HCM rất cao minh:

Ở Vinh, nhắc lại ngày đó, bà Tôn Nữ Thị Cúc trầm ngâm: “Gia đình tôi… trong đó nổi bật nhất là chuỗi khách sạn Vinh delagare và một cơ ngơi hàng nghìn mét vuông gồm biệt thự và dãy nhà gỗ năm gian ở khu vực nhà A3, Quang Trung hiện nay… Tài sản một đời tích góp đó, chỉ trong một ngày rưỡi đã bị xóa sạch. Cả nhà tôi hơn mười người kéo nhau lên vùng Hưng Thắng (Hưng Nguyên) thực hiện lệnh di tản”. 

Gia đình chủ xưởng ô tô Minh Tâm sau cách mạng Tháng 8, vừa xây xong ngôi nhà ba tầng chưa kịp khánh thành thì lệnh tiêu thổ kháng chiến đưa ra, cả khu phố nhà giàu nổi tiếng đã bị xóa sạch cùng với các cửa hiệu buôn bán lớn như Ký Hai, Hàn Phượng, Bảo Nguyên, Vĩnh Hưng Tường…

Qua 5 tháng thực hiện tiêu thổ kháng chiến, công nhân Vinh – Bến Thủy đã đóng góp được

457.000 ngày công… (“Vinh trong những ngày tiêu thổ kháng chiến”, Baonghean, Mỹ Hà).

Tiêu hủy tràn lan nhưng chưa hiểu vì sao HCM không chỉ thị cho châm mồi lửa đốt nhà cho nhanh chóng, nội một ngày là xong.

 Bên Nga làm vậy, gây hỏa hoạn, chẳng cần đập phá; dù địch đến vẫn làm kịp.

Đình chùa tiêu thổ kháng chiến HCM cũng không tha:

“Phú Bài là một xã lớn và đình làng Phú Bài cũng là một đình làng lớn nhất huyện. Nếu giặc đến, đây sẽ là địa điểm chúng trú quân. Nhưng đốt đình làng là một việc làm phạm vào tình cảm và tín ngưỡng thiêng liêng của dân làng, nên các cụ phụ lão không cho đốt. Sau một hồi thuyết phục (???), cuối cùng các cụ cũng đồng ý, lúc đó là 2 giờ sáng. Đám lửa bốc lên cao trên nền trời cũng chính là ngọn lửa căm thù đang cháy trong lòng chúng tôi lúc ấy.”

(Vương Hân “Đốt đình làng để tiêu thổ kháng chiến”: Theo lời kể của bác Trương Bích Thuỷ, huyện uỷ viên huyện Hương Thuỷ những ngày Thừa Thiên-Huế kháng chiến).

 Ôi thôi! Pháp đóng quân là chúng chọn địa điểm nơi trọng yếu, chứ đâu phải thấy đình làng Phú Bài lớn mà ham! mà tìm đến!

Bản đồ Vinh thời Pháp              Đình làng Phú Bài      ISIS  đập phá cổ vật.

 Qua một chuyện khác, liên đới chặt chẽ.

 Nhà nước Hồi giáo (ISIS, Islamic  States of Irak and Syria) hôm thứ năm 05/03/2015 dùng máy ủi phá cổ vật ở thành phố Nimrud, Iraq, khu vực thành cổ được lập nên từ thế kỷ 13 trước Công nguyên.

Cả thế giới kinh hoàng. Người đứng đầu cơ quan phụ trách văn hóa của Liên Hiệp Quốc (LHQ) lên án các vụ phá hủy “có hệ thống” ở Iraq là “tội ác chiến tranh”.

 ISIS nói các đền thờ và tượng cổ là những “thần tượng giả dối” cần phải bị dẹp bỏ.

Nào khác CS và Hồ Chí Minh cũng phá hoại cổ vật, cũng là ISIS thời đó. Tội ác chiến tranh.

Tội gia trọng vì HCM được Cọng sản tôn xưng “ danh nhân văn hóa!” (3)

Xưa nay tiêu thổ mà hủy hoai các di sản văn hóa thì tự cổ chí kim, từ đông sang tây chỉ có lãnh tụ Hồ Chí Minh mà thôi là làm được vậy. 

Các thành cổ di sản văn hóa, vô can nào ngăn bước tiến của quân thù.

Hai mươi tám thành cổ, một số lượng quá lớn.

Công trình xây đắp đồ sộ của tổ tiên, vẻ đẹp hùng vĩ của non sông, tài sản vô giá của đất nước, niềm hãnh diện muôn đời của dân tộc, phút chốc HCM đập sạch tan tành.

Hồ Chí Minh có dòng máu Việt Nam không?

Hay thuần túy chỉ là một trùm cọng sản quốc tế thập thành, vô tổ quốc.

“Đình chùa đốt phá.

Triệt hạ cổ thành.

   Ông Tàu Ba Đình,

   Danh nhân văn hóa?”

Nói chuyện ông Tàu  Ba Đình lại sực nhớ đến cuộc chiến tranh Trung- Nhật vào thế kỷ trước.

Năm 1936 Nhật xâm lăng Trung Quốc với vũ khí áp đảo.

Quân Trung quốc tiếp tục rút lui và cả Tàu kháng chiến lẫn Nhật xâm lăng đều có áp dụng ít nhiều chiến thuật tiêu thổ cổ điển.

Tuy vậy Tưởng Giới Thạch (QG) không cho triệt hạ Thành cổ Bắc Kinh (Tử Cấm Thành), Mao Trạch Đông (CS) không cho phá sập Thành cổ Tây An (Trường An) ở Thiểm Tây, hoặc cả hai không ra lệnh phá hủy Vạn Lý Trường Thành để cản đường tiến quân rất nhanh của Nhật cũng như không cho Nhật xử dụng thành cổ để che chắn, đóng quân tương tự Hồ Chí Minh đã triệt hạ  28 thành cổ tại Việt Nam để chống Pháp!

Nhờ đó Tử Cấm Thành, Thành Bình Dao, Thành Tây An, Vạn Lý Trường Thành vẫn còn, kho tàng vô giá, niềm tự hào của nhân dân Trung Hoa.

Quân Kmer đỏ không phá hủy Đế Thiên Đế Thích. Pháp cũng không tiêu thổ xâm lăng.

Nghĩ lại Hồ Chí Minh thật đáng trách. Những ai xưa có biết hoặc có sống trong các thành cổ thì chỉ còn có nước kêu trời và nguyền rủa:“Ngẫm xem muôn…Thành xưa Hồ đập tội đồ ngàn thu!”

*****

       PHẦN 2. B-THÀNH XƯA ĐÂU TÁ?

+ Thành cổ Đồng Hới.        + Cổng thành phục dựng, Quảng.Ngãi  +Vòm cửa Bắc (cửa hậu) thành Quảng Trị duy nhất còn lại hình hài.

“Nghìn năm soi bóng gương kim cổ,

 Cảnh đấy người đây luống đoạn trường.”

(Bà Huyện Thanh Quan “Thăng Long thành hoài cổ”)

Tôi đã sống theo thứ tự thời gian trong các thành cổ Đồng Hới, Vinh, Quảng Ngãi trước 1945. Tại Huế thì tôi ở lâu song  ở trong Thành nội chỉ dăm tháng trong năm 1959. Riêng thành cổ Quảng Trị thì tôi có dịp ra công tác năm 1958 lúc đang trong quân ngũ. Cảm tình của tôi đối với các thành cổ là chan chứa. Tôi rất thích vẻ đẹp cổ kính, oai hùng, ấn tượng. 

Tôi còn nhớ khá nhiều, nhất là về thành cổ Đồng Hới và Quảng Ngãi.

+Thành cổ Đồng Hới rất độc đáo vì thời đó đường quốc lộ 1 bắc nam chạy xuyên qua thành, vào cửa tả (bắc), ra cửa hữu (nam). Trường tiểu học ở trong cửa bắc, nhà Lao ở góc tây bắc, sân vận động góc tây nam…cửa Nam gần cổng Bình Quan khởi đầu Lũy Thầy.

Đương nhiên trong thành cổ có đủ dinh thự: Hành Cung, dinh Tuần Vũ, Án Sát…tòa Sứ, trại lính tập ở ngay cửa hữu. Các trại lính tập (lính khố xanh) luôn vậy, chiếm cứ một góc thành cạnh một cổng. Nhà thương, nhà dây thép (bưu điện) thì ở ngoài thành.

Thành cổ Đồng Hới nằm ở cửa sông Nhật Lệ là sát bờ biển nhất, chỉ cách bãi tắm biển gần đó trên một cây số.

+Thành cổ Quảng Ngãi có nhà lao và bưu điện ở gần giữa thành, nhà thương ở góc đông bắc, ty đạc điền hoặc kiểm lâm gì đó góc tây bắc… Trại lính tập ở góc tây nam sát cửa Tây. Cửa Tây thông ra phố xá. Mỗi khi có lũ lụt hào ở cửa Tây tràn nước bạc, người ta đứng trên cầu hào và gần đó cất rớ cá và tôi lắm khi mê mãi đứng nhìn. Nhà cha mẹ ở trong thành, trường tiểu học ở ngoài thành. Hàng ngày 2 buổi tôi đi về ra cửa Tây, rồi còn phải đi dọc hào và ngang các đám ruộng mía hai bên đường dẫn đến cửa hông trường. Mặt tiền của trường và cổng chính thì nằm trên đường quốc lộ 1. (có tên đường Quang Trung).

Trường tiểu học xưa của tôi nằm gần khách sạn Bungalow bây giờ xây lầu trở thành trường THPT Trần Quốc Tuấn, Quảng Ngãi.

+Năm 1946 tôi ra lại Vinh, học trường Quốc Học, ở trọ ngoài thành nhưng có đôi lần vào thăm thành cổ, nhìn lại chốn xưa, mà lòng bồi hồi cảm xúc. Thành cổ Vinh thật là rộng và đẹp. Thật không ngờ chỉ qua năm sau một kiến trúc uy nghi, bề thế tưởng thi gan cùng tuế nguyệt như vậy chỉ còn lại một đống gạch đá vụn ngổn ngang.

Cổng Thành cổ Vinh năm 1929. Ảnh: Trần Đình Quân.            Thành Cổ Hải Dương

Nhà Nguyễn đã xây đắp 29 thành cổ, kết cục gánh vàng đi đổ sông Ngô.

Hiện nay chỉ còn Kinh thành Huế, may mắn tránh thoát Hồ tai, được UNESCO công nhận là Di sản Văn hoá Thế giới. Hai mươi tám thành cổ xấu số kia nếu còn ắt cũng được vậy giống như thành nhà Hồ. Hoài của tội đồ văn hóa thế giới HCM cho đập phá gần sạch trong năm 1947.

Các bạn hậu sinh nhìn qua kinh thành Huế sẽ hình dung được thành cổ ở các tỉnh, nhỏ hơn, gọn ghẽ mà vẫn to đẹp, uy nghi, độc đáo và rất cổ kính.

Việt Nam đã là nước có nhiều thành cổ nhất trên năm châu, tất cả đều xứng đáng là di sản văn hóa thế giới.

Tiếc thay cảnh cũ chẳng còn nhưng Cọng Sản ngày nay tuồng như cũng hối tiếc (?), mỗi tỉnh đều cố phục hồi vết tích các thành cổ xưa.

Chẳng hạn tại thành phố Vinh:

“Trải qua nhiều biến cố của lịch sử và sự phá hoại của chiến tranh, di tích Thành cổ hầu như không còn lại gì, chỉ còn lại 3 cổng thành và khu hồ bao quanh.

Tỉnh và Thành phố đã khôi phục, trùng tu lại 2/3 cổng thành đồng thời quy hoạch khôi phục lại di tích và cải tạo thành một công viên văn hoá lớn của Thành phố gọi tên là Công viên Thành cổ Vinh với quần thể các loại hình dịch vụ, vui chơi giải trí, du lịch văn hoá đa dạng, phong phú.” (Vinh City “Thành Cổ Vinh ”Tin đăng ngày: 10/3/2008 - Xem: 6096)

Từ lâu CSVN không ngừng khoe khoang công đức tiêu thổ kháng chiến phá sập các thành cổ.

Gió đã đổi chiều, nay thì chúng tránh xa, lập lờ giải thích thành cổ không còn là do biến cố của lịch sử và sự phá hoại của chiến tranh.

Không nghe chúng đả động công lao thành tích đập phá lúc xưa.

Đối với các bạn trẻ đâu biết chuyện ngày trước thì Công viên Thành cổ Vinh do CS phục dựng lòe loẹt trông cũng bắt mắt, mặc dầu chỉ là hàng thần lơ láo, song các bậc lớn tuổi đã sống với các thành cổ thì thấy sự khác biệt là một trời một vực, như đom đóm sánh ánh trăng rằm.

Chẳng thà khuất mặt khuất lời thì thôi, nghe tên gọi Công viên Thành cổ Vinh mà gợi lòng sầu uất, thương tiếc “thành xưa đâu tá?”

Triệt hạ thành cổ di sản văn hóa. Phá sập nhà cửa dân, đánh gục tư bản, bắt cóc nhân dân (2). Cải cách ruộng đất, nhân văn giai phẩm, trí phú địa hào đào tận gốc. Thảm sát Mậu Thân…

Tất cả thật hãi hùng nhưng là nhỏ như con thỏ đối với một người mà sẵn sàng đốt cháy cả dãy Trường Sơn non sông gấm vóc (4)… để bảo vệ Đảng  và coi chừng HCM vô tư từ bỏ cả Hoàng Sa, Trường Sa, Biển Đông, Bản Giốc… của “các Vua Hùng có công dựng nước...” (HCM)

Chỉ có Hồ Chí Minh “tài tình chi lắm cho trời đất ghen “, thiên tài quân sự tiêu thổ, danh nhân văn hóa triệt thành mới làm được chuyện này.

Các nước bạn chung quanh giành độc lập khỏe ru, cũng lác mắt, cam bái hạ phong (5).

Lê Bá Vận

Chú Thích:

+(1) Đông Thi hiệu Tần (东施效颦) -dōngshīxiàopín – Bắt chước bừa: học đòi một cách vụng về; cóc đi guốc, khỉ đeo hoa.
Dựa theo tích: Nàng Tây Thi xinh đẹp mỗi lần nhăn mặt vì cơn bệnh đau bụng giày vò, lại càng xinh đẹp hơn. Nàng Đông Thi xấu xí thấy thế, cũng bắt chước làm điệu bộ nhăn mặt như Tây Thi, không ngờ lại càng xấu xí hơn, ai trông thấy nàng cũng vội vã lánh xa.

+(2) Hồi Giáo Boko Haram. Cả thế giới kinh hoàng và xúc động trước vụ Hồi Giáo Boko Haram tấn công và bắt cóc hơn 250 nữ sinh 12-18 tuổi nội trú từ một trường trung học ở Chibok phía đông bắc Nigeria vào ngày 14/4/2014 và đe dọa sẽ bán các em làm nô lệ tình dục.

Thủ lãnh của tổ chức khủng bố nầy là Abubakar Shekau cho rằng việc bắt phụ nữ ngoại đạo làm nô lệ và làm thê thiếp là phù hợp với luật Shariah của đạo Hồi.

Tương tự HCM năm 1947 tiêu thổ phá hủy nhà cửa là buộc dân chúng chỉ còn cách đi theo nhờ vả CS, và làm nô lệ phục vụ CS là phù hợp với cách mạng vô sản Mác Lê.

Người dân Việt Nam có hoàn cảnh khác gì các nữ sinh Chibok bị bắt cóc làm nô lệ!

               + ISIS đập phá cổ vật.        +Các nữ sinh Chibok bị bắt cóc. +Hình của các nữ sinh bị bắt cóc chụp từ video do nhóm Boko Haram công bố.

Được biết Cọng hòa Liên Bang Nigeria bờ biển tây Phi Châu,  923.768 km²  được gọi là người khổng lồ của Phi châu (the "Giant of Africa"), do có dân số 175 triệu đông nhất, và kinh tế phát triển. Ngôn ngữ chính thức là tiếng Anh.  Nigeria là nước có trữ lượng dầu mỏ lớn nhất châu Phi. Tôn giáo: Hồi giáo 50.4 % miền bắc, Ki tô giáo 40,3 % miền nam và các tôn giáo nhỏ khác.

 +(3) Danh nhân văn hóa. CSVN tung tin Hồ Chí Minh là danh nhân văn hóa thế giới (!)

Lâu rồi, nghe nói CS gởi đề nghị xin công nhận lên UNESCO, song không có kết quả. Chỉ biết HCM được quốc tế đưa vào danh sách các tên đồ tể diệt chủng trong lịch sử nhân loại.

+(4) HCM , thiên tài quân sự tuyên bố liều lĩnh tháng 6/1945: “dù phải đốt cháy cả dãy Trường Sơn…” Thôi còn gì là đường mòn Hồ Chí Minh, và tốn công dùng thuốc khai quang!

Nếu ở Tàu thì dám phá sập Vạn lý trường thành. Bác Hồ của CS còn tỉnh trí không?

+Trong Thành Bắc Ninh, cột cờ. kho gạo 1884.  +Bắc Ninh cổng chính trên bưu ảnh Pháp(Tonkin – Porte Principale de la Citadelle de Bac- Ninh). +)Bắc Ninh: tường thành bị Pháp oanh tạc năm 1884. +)Bản đồ Thành cổ Bắc Ninh. (Các hình đều được chụp trước năm 1900).

Mục Lục 99Độ