Con Người là… Con chi? (Phần 1)

 

 

Cao Bá Quát, một đại thi hào của nước Việt ta vào thế kỷ thứ 19,  trong cuộc đời nhiều thăng trầm, hoạn nạn và gian khổ của ông, đã có lần chán chường thốt lên:

               Nhà trống ba gian, một thầy, một cô, một chó cái

               Học trò dăm đứa, nửa người, nửa ngợm, nửa đười ươi.

 

Hai câu đối này được treo trước căn nhà nơi mà ông từng dạy học khi giữ chức giáo thụ ở huyện Quốc Oai, thuộc thành phố Hà Nội.

 

Bài viết này không phải là một bài nghiên cứu về thi hào Cao Bá Quát cũng như sự nghiệp văn chương của ông mà chỉ lấy cảm hứng từ cái nhận xét đám học trò “nửa người, nửa ngợm, nửa đười ươi” này để mượn cớ tìm hiểu rộng hơn về con người, thân phận và cuộc đời.

 

Vậy Con Người là… con chi? Trong con người có một phần vượn, phần đười ươi? Ngợm chẳng phải là một con chi, ý muốn nói trong câu đối kia chỉ mang cái nghĩa là ngu ngốc, dại khờ, nghịch ngợm, lêu lổng, không chịu học hành, không ra gì.

 

Ngôn ngữ Việt ta có chữ Con và chữ Cái thật vô cùng hay! Chữ Con vừa dùng được cho người, thí dụ như con gái, con trai, con bé, cũng như súc vật, con chó, con mèo, con heo, con dê và đồ vật, dụng cụ như con dao, con quay, con cờ, con diều, con thuyền, và cả thiên nhiên như con đường, con sông, con trăng…

 

Chữ Cái thì dùng cho đồ vật, cái bàn, cái ghế, nhưng cũng dùng cho súc vật như cái cò, cái vạc, cái nông (chim bồ nông)… và ở miền Bắc, chúng ta thường nghe tiếng Cái đệm trước cái tên để gọi con gái, Cái Hoa, Cái Hường, Cái Yến… Mặc dù chữ Cái không phải là tiếng chỉ dùng dành riêng cho giống cái như tiếng “La” trong ngôn ngữ Pháp. Chữ Cái dùng để chỉ sự việc rất cụ thể: Cái ăn, cái mặc, cái này, cái kia, cái răng, cái tóc, cái nhà, cái chợ, cái búa, cái kềm mà cũng chỉ những gì rất trừu tượng: cái duyên, cái nợ, cái nghĩa, cái tình, cái danh, cái tiếng, cái khôn, cái khéo, cái ngu, cái dại, cái khó, cái dễ…

 

Vậy thì chữ Con hay Cái đều có thể dùng cho người mà cũng dùng cho đồ vật hay súc vật, sự việc và luôn cả khái niệm, ý niệm. Suy nghĩ kỹ thì đồ vật hay súc vật, dù là Con này Cái kia vẫn mãi mãi là đồ vật này hay súc vật kia nhưng với Con Người thì Cái hay Con có thể bị hạ xuống thành súc vật hay đồ vật, có khi cả quỷ sứ! Thí dụ, Cái thằng… khỉ này, Cái con quỷ kia, Cái đồ ăn bám, Cái thứ không ra gì… !

 

Chữ Con Người của ngôn ngữ Việt ta hẳn đã có từ lâu xa, trước khi các nhà khoa học thống nhất về định nghĩa Con Người là một động vật thông minh, Homo Sapiens, có hai chân và thuộc loài có vú. Vậy là người Việt ta đã nhận ra từ xửa từ xưa cái nửa vượn, nửa đười ươi nơi Con Người, nghĩa là cái tính chất động vật ấy, cái thú tính ấy nơi Con Người nên ngôn ngữ mới có chữ “Con” trước chữ “Người”. Dân Việt mình vốn dĩ thông minh không thua ai trên thế giới, đúng như thế?

 

Con người từ đâu tới và sẽ đi về đâu, chuyện này chúng ta không bàn đến vì đến thời điểm hiện tại chúng ta có rất nhiều giả thuyết, lý thuyết, học thuyết, quan điểm, dựa trên khoa học, triết học hay tôn giáo nhưng không hề có một sự thống nhất nào để đưa đến một kết luận, câu hỏi này hầu như muôn đời sẽ còn đó, bỏ ngõ, không có câu trả lời.

Chúng ta chỉ biết là chúng ta đã được sinh ra từ bụng mẹ, được cấu tạo từ tinh cha huyết mẹ, và nhờ đó chúng ta có mặt trên trái đất này, cao lắm là một trăm năm rồi sau đó thân xác sẽ rã rời, chỉ còn lại là cát bụi. Đó là điều duy nhất chắc chắn mà ta có thể xác định, chứng minh hẳn hòi và không một ai có thể phủ nhận. Nhưng một khi đã có cái thân người, hai chân đứng thẳng trên mặt đất rồi, chúng ta sẽ làm gì, sống như thế nào và chết như thế nào?

 

Hiểu rõ Con Người chúng ta là ai trên cõi đời này chẳng biết có ích lợi gì không, có thay đổi được gì cho thân phận hay cuộc đời Con Người, tuy nhiên khi phanh phui tự tìm hiểu mình như triết gia Socrate đã nói:

                                 Connais toi, toi -même!

 

Hay như đức Phật từng dạy “Hãy tự mình thắp đuốc lên mà đi”. Có thể chúng ta sẽ hạnh phúc hơn khi hiểu rõ bản thân hay bản chất của con người để biết định hướng cho đời mình, biết đối phó và ứng xử với các tình huống, hoàn cảnh bất như ý, bất toàn, bất an xảy đến?

Tất cả đều là những câu hỏi và chúng ta đang đi ngược dòng để tìm câu trả lời. Vì sao lại ngược dòng? Vì chúng ta sẽ nhìn lùi lại từ cái tấm thân hài nhi bé bỏng cho đến lúc nó trưởng thành, già nua và gục chết!

 

Khi lọt lòng mẹ con người trần truồng, trơ trụi và chắc chắn là phải có sự hoảng sợ nên mới khóc rống lên như vậy. Có đứa bé nào ra đời mà không khóc? Không khóc thì sẽ bị bà mụ đánh cho phải khóc thét lên mới thôi. Đằng nào cũng phải khóc! Con người òa lên khóc vì biết mình đang rơi vào bể khổ? Dường như thế! Không khổ, không đau thì sao lại khóc? Khổ và đau vì bị một lực đẩy cực mạnh tống ra khỏi lòng mẹ ấm áp, thân thể lại trần truồng, cái cảm giác lành lạnh thật khó chịu làm sao! Lỗ mũi chưa biết thở là gì, cuống phổi chưa biết hô hấp là gì, bỗng đâu một luồng hơi, luồng khí ùa đến làm choáng ngợp, đôi khi còn làm cho ngất ngư, xay xẩm, tím mặt tím mày! Chưa kể khi lọt lòng mà không suông sẻ, đôi lúc còn bị kềm kẹp kéo đầu, lôi ra, méo mó, mất cả thẩm mỹ. Lại cũng có khi bỏ mạng lúc chưa kịp lọt lòng vì bị dây quàng cuốn rốn siết chặt cổ. Vừa đau lại vừa khổ!

 

Và người mẹ cũng chẳng sung sướng gì khi đứa bé không chịu lọt lòng thuận chiều với cái đầu mà nằm ngược, nằm nghiêng, thật là đau đớn cho người mẹ và rồi có khi chính người mẹ phải bỏ cả mạng sống của mình. Cái chuyện sinh đẻ khó khăn thường được ví như một cuộc “vượt cạn”, thập tử nhất sinh của người mẹ. Nhưng hiểm nguy không chỉ đe dọa người mẹ, mà đe dọa cả đứa bé. Có đứa thì may mắn sinh ra dễ dàng, nhanh chóng như ngạn ngữ Pháp có câu “Passer comme une lettre à la poste” nhưng có đứa thì bị kềm kẹp, dây quàng siết cổ, nằm ngược, hoặc sinh nở khó khăn do từ hình thể nhỏ bé, chật hẹp của người mẹ. Rất nhiều lý do làm cho giây phút chạm mặt với cõi trần thế của Con Người có thể trở thành một cơn ác mộng. Nhiều người mẹ không dám muốn có thêm đứa con thứ hai, cũng như có những đứa bé, qua lần sinh nở mà bị một chấn thương nào đó, dù là trẻ thơ không biết, không nhớ nhưng nỗi sợ hãi dường như vẫn còn nguyên vẹn trong tiềm thức và theo suốt cuộc đời, ảnh hưởng đến tánh tình, nhân cách của nó. Có những đứa trẻ rụt rè, sợ hãi, thiếu tự tin, sợ bóng tối, sợ một mình, không thể ngủ một mình, phải chong đèn suốt đêm… Tất cả đều có nguyên do từ cái phút đầu tiên có mặt trên cõi đời. Tâm lý, tinh thần của người mẹ và cả người chung quanh lúc bấy giờ trong cái giây phút linh thiêng đem lại sự sống cho một sinh thể nhỏ bé, cũng rất là hệ trọng, nó có thể có những ảnh hưởng ngấm ngầm, lâu dài về sau của cuộc đời đứa bé mà không ai nghĩ tới, lường trước được. Do đó mà người mẹ cần được nhiều thương yêu và bảo bọc lúc “vượt cạn” đầy gian nguy này.

 

Cuộc vượt cạn đã xong xuôi, êm thấm thì đứa bé sẽ được nâng niu như trứng hay hứng như hoa mà cũng có thể là bị vất bỏ tồi tệ như một đồ vật, một của nợ mà người mẹ, hay có thể là cả người cha vô nhân tâm đã ruồng bỏ, chối từ sự hiện hữu. Một đứa trẻ sinh ra đời, thân thể lành lặn, khôi ngô, mạnh khoẻ, đứa này có thể được chung quanh bảo bọc yêu thương, được chăm sóc, cho ăn, cho mặc đầy đủ để lớn dần với ngày tháng, được giáo dục để trở thành một Con Người đầy nhân cách, đúng với cái ý nghĩa cao quí, thăng hoa của loài động vật hai chân thông minh, trí tuệ nhất trên trái đất. Và một đứa trẻ khác sinh ra đời có thể là tàn tật, xấu xí, thiếu thông minh, trí tuệ và cũng có thể là không nhận được tình thương yêu, chăm sóc bảo bọc của người thân, người chung quanh và không được giáo dục. Nếu không bị vứt bỏ cho chết, dù được người xa lạ chăm sóc, vẫn không thể so sánh với cái tình thương yêu đến từ người ruột thịt.

 

Ngay khi lọt lòng mẹ, Con Người đã mang những thân phận hoàn toàn khác nhau do bẩm sinh, do di truyền, do cha mẹ khác nhau, hoàn cảnh sống khác nhau, khu vực, xứ sở khác nhau, trình độ văn hóa, giáo dục, tập tục khác nhau, đời sống tinh thần và vật chất khác nhau. Con Người sẽ phải chịu tất cả những ảnh hưởng bên ngoài này để tô bồi thêm vào những gì được thụ hưởng từ bẩm sinh như sắc đẹp, tài năng và cả trí thông minh để tạo thành một Cái Tôi cá biệt.

 

Hơn bảy tỷ Con Người trên trái đất này với ba chủng tộc khác nhau và hoàn toàn khác nhau về màu da, ngôn ngữ, tập tục nhưng thực ra bản chất cấu thành Con Người không hề khác. Cũng từ những tế bào mà thành, có đầu, óc, não, da, lông, tóc, mắt, tai, mũi, lưỡi, miệng, răng… Cũng hai chân, hai tay, cũng máu đỏ chạy trong thân thể, cũng ăn, cũng uống, cũng nhai, cũng ngủ, cũng thức, cũng phế thải, cũng sinh con đẻ cái, cũng trai, cũng gái, cũng trải qua những giai đọan thiếu niên, thành niên, lão niên, cũng bệnh, và rồi cũng chết như nhau không khác.

 

Con Người trên quả địa cầu giống nhau về thể chất và cũng giống nhau về tinh thần. Bởi vì ngoài lớp vỏ vật chất là cái thân thì Con Người còn có cái phần tinh thần thường được coi là cái phần bên trong, cái phần vô hình nhưng được biểu hiện ra bên ngoài bằng cử chỉ, bằng nét mặt, ánh mắt, hay ngôn ngữ tức là qua cái miệng. Từ nơi cái miệng mà Con Người đem thức ăn vào để nuôi dưỡng thân thể và cũng từ nơi cái miệng mà Con Người phát ra ngôn ngữ, tiếng nói để biểu đạt những suy nghĩ, những ước muốn từ bên trong, nơi cái phần vô hình. Cái phần bên trong này bao gồm tư tưởng, ý tưởng, ý thức và cả vô thức, cảm nghĩ, cảm xúc, tình cảm và cả hình ảnh được tạo qua trí tưởng tượng hay trí nhớ. Tư tưởng, ý tưởng và cả ý thức, vô thức thì xem ra khó lường, khó biết vì hoàn toàn trừu tượng nếu không mượn ngôn ngữ để diễn đạt, hoặc nói hoặc viết ra, từ đó mà có chữ nghĩa, hoặc là ngôn ngữ của dấu hiệu, thì khó ai đoán được hết tư tưởng hay ý nghĩ của người đối diện. Hình ảnh có trong trí tưởng tượng cũng thế, nếu không diển tả qua những nét vẽ thì cũng không thể đoán ra. Nhưng ngược lại, những gì thuộc về cảm xúc, tình cảm thì rất dễ nhận ra, tương tự như làn da, được sờ mó, vuốt ve thì mới nhận ra cái cảm giác khó chịu hay khoan khoái, nếu không có gì động chạm đến thì sẽ không có cảm nhận gì, cái cảm xúc hay tình cảm cũng vậy, có cái gì động chạm đến hay động chạm đến cái gì đó mới có phản ứng, có người yêu thì yêu lại, có người ghét thì cũng ghét lại, vui, buồn, giận, hờn cũng chỉ  khởi lên khi có điều kiện, có đối tượng, đối tác, có lý do cho tình cảm vui buồn giận hờn đó khởi lên, nẩy sinh. Cảm xúc hay tình cảm thì có thể không cần đến ngôn ngữ để diễn đạt mà có thể dựa vào cử chỉ, thí dụ, thương ai thì hôn hít, ôm vào lòng, ghét ai thì xô đẩy, bạt tai… Sung sướng, bằng lòng thì mắt sáng lên, mặt tươi như hoa, buồn phiền, bực bội thì cau mày, ủ rũ như chiếc lá úa…

 

Con Người nhận cảm xúc đến từ nhiều nguồn, do tai nghe, do mắt thấy, do mũi ngửi, do lưỡi nếm hay do làn da, thân thể đụng chạm và từ tư tưởng, ý tưởng hay ý thức việc này việc nọ, phải có một sự động chạm nào đó trong tư tưởng, trong ý tưởng, trong ý thức mới có phản ứng với đối tượng đó. Sự động chạm nơi thân thể và sự động chạm nơi tư tưởng thì không có gì khác, chỉ khác một bên là vật chất, được thấy rõ và một bên là tinh thần thì không thấy, chỉ thấy được nhờ cái thân làm phương tiện chuyển tải qua nhiều cách.

 

Thí dụ rõ hơn, tai nghe tiếng ồn ào chát chúa thì khó chịu ngay, phản ứng là cau mày cau mặt, bịt tai, bỏ đi. Mũi ngữi mùi gì không thơm thì cũng bực bội, lằm bằm chửi rủa. Làn da bị gai nhọn đâm là biết đau và tức thì nhổ gai đi… Hoặc ngược lại được nghe tiếng êm dịu, ngửi mùi thơm tho, làn da được vuốt ve thì khoan khoái, dễ chịu. Tất cả những phản ứng của cảm xúc hay cảm giác đều được biểu hiện rõ ràng qua thân thể, ai cũng nhận ra.

 

Về mặt tư tưởng hay tình cảm cũng không khác, cho dù là trừu tượng, nếu tư tưởng hay tình cảm này được biểu hiện qua ngôn ngữ, hình ảnh, cử chỉ hay một phương tiện truyền thông nào khác mà con người có thể nhận và hiểu thông điệp đó, nếu không phù hợp với tư tưởng, suy nghĩ của mình thì Con Người đó sẽ có phản ứng nghịch, chống đối, hay ngược lại, nếu đồng ý, cùng tư tưởng, cùng một dạng suy nghĩ thì phản ứng sẽ thuận và không chống đối, đó gọi là đồng cảm và cũng sẽ được biểu hiện bằng những phương tiện truyền thông tương tự.

 

Cái phần ẩn bên trong này của Con Người lại luôn đòi hỏi sự biểu hiện ra bên ngoài. Như là một nhu cầu khẩn thiết mà một cái bình chứa quá nhiều nước sẽ phải tràn ra ngoài. Cũng thế, Con Người là một cái bình chứa đầy cảm xúc, ý tưởng và hình ảnh mà nếu không thường xuyên trút ra bên ngoài thì Con Người sẽ mất một thế quân bình nào đó. Nghệ thuật phát xuất từ đây. Âm nhạc, hội họa, điêu khắc, văn chương, nhảy múa… Đều có mục đích là diễn đạt cái âm thầm chất chứa ở bên trong. Trong nghệ thuật, càng trút bỏ, Con Người càng nhẹ nhàng và thăng hoa đến Chân Thiện Mỹ. Trong đời thường cũng thế, càng trút bỏ những gì chất chứa trong lòng thì Con Người càng thấy thoải mái, cho nên có những người mắc cái tật nói nhiều! Đôi lúc cũng làm phiền người khác không ít và những người cô độc thì hay lẩm bẩm nói một mình!

 

Con Người có thể bị tù túng, cột tay bó chân nhưng trong thế giới vô hình này thì không có ai ràng buộc, bỏ tù Con Người được cả. Con Người thong dong tự tại, đi đứng, chạy nhảy trong thế giới vô hình này. Chẳng ai làm gì được Con Người nếu Con Người không cụ thể hóa thế giới vô hình bằng hình ảnh, âm thanh hay chữ nghĩa, lúc đó mới có sự trở ngại, nghĩa là có thể gây mâu thuẫn với người chung quanh. Khi Con Người giữ im lặng thì Con Người tha hồ dạo chơi, muốn thấy, muốn nghĩ, muốn nghe gì cũng được. Yêu một người mà không được yêu lại cũng có thể tưởng tượng ra và yêu trong tâm tưởng. Ngược lại, ghét ai cũng vậy, có thể tưởng tượng ra mình đang chửi rủa, đánh đập người đó cho hả giận vì trong thực tế đã không làm được.

 

Căn bản, Con Người trên trái đất này không ai khác ai.  Con Người nào cũng có khả năng cảm nhận, xúc động và suy nghĩ, nhớ lại, tưởng tượng, không những có thể ghi lại những gì đã xảy ra mà còn có thể phác họa tương lai, cái gì chưa có hay không có trong hiện tại mà mình muốn có, sẽ có, từ đó biết lựa chọn, cân nhắc, đong đếm thiệt hơn, tính toán lợi hại. Con người còn có đầu óc biết phê phán, chỉ trích, đánh giá, mạt sát, chê bai, hay ngợi khen, tâng bốc… Điểm đáng nhớ là nguồn cảm xúc hay sự suy nghĩ của con người luôn luôn có ba chiều. Một là thuận, hai là nghịch, ba là chẳng thuận chẳng nghịch, vô ký, vô cảm, vô tâm, vô tư… Đứng trước một Con Người khác, một con vật, một sự việc, một sự kiện, một tình huống thì Con Người chỉ có 3 thái độ: nếu thích hợp, đồng ý, đồng lòng thì thu nhận, đem về mình, phát khởi lòng thương yêu, trìu mến, gắn bó và trao trả đúng lại như những gì đã nhận, nếu không thích hợp, không đồng ý thì phát khởi lòng chối bỏ, không ưa, không mến mà còn thù ghét, phủ nhận, xua đuổi. Hoặc, trường hợp thứ ba,  không có cảm nhận, cảm xúc gì thì sẽ không phản ứng. Ở đây, cũng xin đừng nhầm lẫn với hạng người “ba phải”, hạng người này thì gió thổi chiều nào thì nghiêng theo chiều đó, có rất nhiều lý do để người này không lấy một quyết định gì rõ rệt, hoặc thương hoặc ghét, hoặc lấy hoặc bỏ, hoặc tả hoặc hữu… Thật ra sự chọn lựa của họ là chọn lựa… cả hai! Cái nào cũng được, điều gì cũng tốt, họ sẽ thích ứng, thích nghi với điều đó chứ không phải là người vô cảm, vô tâm hay vô tư.

 

Con Người đúng là một động vật có tình cảm và có lý trí. Có vật chất và có tinh thần. Có thân và có tâm. Con Người chỉ khác nhau vì sự tiến hóa không đồng đều. Đó là do ảnh hưởng của những yếu tố bên ngoài như môi trường và hoàn cảnh sống mà thôi. Con Người khác nhau, có sự chênh lệch về mức độ hiểu biết và tiến bộ nhưng Con Người với Con Người thì ngang hàng nhau, nghĩa là bình đẳng, không thể có giai cấp phân chia.

 

Có điều đáng chú ý là Con Người và con vật không khác nhau về khả năng nhận thức thông qua phần vật chất là cái thân, nương nhờ vào mắt, tai, mũi, lưỡi, da thịt và bộ não. Con Người và con vật nuôi dưỡng sự sống nơi thân thì hoàn toàn giống nhau, cũng ăn, ngủ, nghỉ, giống đực giống cái đều phải tìm đến nhau để bảo tồn nòi giống. Cái thân vật chất của Con người và con vật thì cũng không gì khác nhau, cũng tiết ra mùi hôi thối, cũng phế thải chất dơ, cũng bám đầy cáu bẩn và chứa chất vi khuẩn, chỉ khác là Con Người biết tắm gội, xức dầu thơm! Và sau khi ăn, ngủ, nghỉ, sinh con đẻ cái như con vật thì Con Người còn biết suy nghĩ! Con Người và con vật cũng đều có những cảm xúc như nhau thông qua cả hai phần thân và tâm. Nghĩa là con vật cũng có cảm giác, cảm xúc, biết đau, biết sướng, biết sợ, biết vui, biết buồn, biết tức, biết giận, biết thương, biết ghét… y hệt Con Người. Hãy quan sát thật kỹ đời sống súc vật thì sẽ nhận rõ điều này. Súc vật không phải là sinh vật vô tri vô giác. Nếu ai có dịp đi quan sát các lò sát sinh, nơi giết bò, heo và chó, sẽ thấy những cặp mắt buồn bã, sợ hãi, đôi khi còn có cả những giọt nước mắt như van lơn của bầy thú này trước ngọn dao của tên đồ tể. Nếu ai có nuôi một con vật gì thì sẽ nhận rõ tình cảm mà con vật gắn bó với chủ là có thật.

 

Con vật cũng có ngôn ngữ của nó mà Con Người không hiểu hay chưa hiểu được mà thôi. Nhưng con vật “ngu” hơn Con Người vì trí óc của nó thu hẹp trong nhu cầu hay phản ứng của bản năng. Kiến cũng biết xây tổ, ong, chim cũng thế… Từ con vật thật nhỏ cho đến con vật thật to lớn như voi, như cá mập, chúng nó đều có trí thông minh, thứ thông minh giúp chúng sinh tồn, không giúp chúng tiến hóa, thay đổi điều kiện sống từ bên ngoài như Con Người. Trí thông minh của Con Người thì giúp Con Người vượt lên trên hoàn cảnh, hay thích ứng với môi trường sống. Con Nguời đã tìm ra lửa, biết sưởi ấm, biết nấu chín thức ăn, chế tạo dụng cụ, từ thô thiển đến tinh xảo. Không có nước thì Con Người biết đào giếng, không săn bắn thì Con Người trồng trọt, nuôi gia súc…Từ chui rúc trong hang động dơ dáy, Con Người đã xây nhà cửa, vệ sinh, tiện nghi vượt bực. Con vật thì hầu như ngàn năm vẫn thế, chim vẫn ở trên cây, chuột trong cầu cống, cá dưới nước, beo, sư tử trong hang, trong rừng… Con Người ở trái đất đã leo tới mặt trăng. Bước tiến hóa của Con Người dường như không có chỗ dừng lại.

 

Một điều rất quan trọng làm cho Con Người khác với con vật đó là ý thức về cái Tôi, cái Ngã thật rõ ràng, mạnh mẽ, chắc thật nơi Con Người và Con Người phát triển, tiến hóa, bỏ xa con vật đằng sau là nhờ cái Tôi, cái Ngã này. Nói như thế nhưng cũng chưa dám khẳng định rằng con vật không có cái Tôi. Thử chọc ghẹo hay khiêu khích con vật, nó cũng biết nổi giận và quay sang ăn tươi nuốt sống ta đó! Từ sơ sinh, tấm bé cho đến khi trưởng thành, cái Tôi, cái Ngã nơi Con Người trưởng thành theo với thời gian, càng ngày càng rõ rệt, càng ngày càng to lớn, khổng lồ, đồ sộ. Và rồi càng ngày chỉ càng gây khó, gây khổ cho Con Người!

 

Như đã được bàn đến qua bài  “Trong Vòng Tay Của Ngã”, cái Tôi hay cái Ngã này có thể là một động lực thúc đẩy Con Người tiến bộ, hoàn thiện mình, nhưng cũng có thể là vật cản cho sự giao tiếp hài hòa giữa Con Người với Con Người. Ý thức về cái Ngã đôi lúc không đúng đắn, sai lệch, lạc hướng hay quá đáng sẽ khiến Con Người, thay vì lạc quan thì bi quan, thay vì tự tin, thì tự ti, từ tự trọng trở nên tự tôn, quá trọng, cao ngạo, công kênh… Những chướng ngại, khổ đau bắt đầu xâm nhập vào đời sống Con Người từ đây.

 

Con vật thì sống hoàn toàn theo bản năng và bị bản năng bức bách làm khổ thân. Con vật buộc phải chịu trận, cúi đầu sát đất và chỉ biết nghe theo nhu cầu của bản năng. Nhưng Con Người thì không cúi đầu tuân theo bản năng. Con người cần đáp ứng nhu cầu của bản năng đòi hỏi như con vật nhưng Con Người không nô lệ cho bản năng, chính vì Con Người tuân theo tiếng thôi thúc của Bản Ngã, của cái Tôi mà Con Người ngẩng đầu lên cao, bước thẳng tới trước. Cuộc hành trình của Con Người vào cuộc đời bắt đầu từ đây. Mang theo hành lý trên vai là cái Tôi, cái Ngã. Và cuộc hành trình sẽ không dễ dàng chút nào vì Con Người đã quàng trên vai mình một sức nặng không cân nào đo đếm cho vừa!

 

Từ cái thời “ăn lông ở lỗ” cho đến cái thời đại văn minh tiến bộ ngày nay mà không có cái Tôi hay cái Ngã thôi thúc thì sẽ không có một sự tiến hóa nào. Nếu không có sự chú trọng vào hình ảnh của mình thì sẽ không có sự sáng chế ra quần áo, mốt này mốt kia, và cũng không thể có một bộ môn nghệ thuật nào. Nếu không muốn cho cái Tôi được nể nang, kính trọng và hưởng thụ mọi tiện nghi tốt nhất thì sẽ không có một phát minh, một sáng chế tinh xảo nào và nhìn xa, rộng hơn nữa thì cũng sẽ không có sự tranh chấp, chiến tranh và bạo lực. Đây chính là mặt tiêu cực của ý thức về cái Tôi, cái Ngã quá lớn, quá liều, vượt giới hạn. Mặt tích cực của cái Tôi, cái Ngã là sự sáng tạo, sự phát triển và tiến bộ đưa đến những kết quả tuyệt vời trên mọi phương diện và lãnh vực của cuộc sống Con Người. Không có Cái Tôi này, cái Ngã này thì không có văn hoá, nghệ thuật, khoa học, kỹ thuật, công nghệ, kể cả nông nghiệp, thương mãi… Con Người vừa có nhu cầu phục vụ cái Tôi lại vừa có nhu cầu phô trương cái Tôi. Con Người vừa muốn thụ hưởng tất cả những gì hay, tốt, ngon, đẹp, sướng nhất trên đời vừa muốn được hãnh diện bởi cái Tôi. Khi hoàn thành một việc gì đó, hạnh phúc của Con Người sẽ không trọn vẹn nếu cái Tôi không được khen tặng, nhắc nhở, vinh danh.

 

Hai mặt nơi một Con Người.

 

Nói về cái hai mặt nơi Con Người thì cũng rất dài dòng nhưng chung qui cũng chỉ vì muốn tự bảo vệ, bảo vệ cái Tôi, cái Ngã. Có khi vì sợ hãi, thiếu tự tin, quá nhậy cảm, sợ những con mắt soi mói, chỉ trích nên Con Người trốn tránh, che dấu bộ mặt thật của mình. Có khi là do sự thúc đẩy của bản năng sinh tồn, luôn luôn phải thủ thế, canh chừng, quan sát, xem xét để thân mạng được an toàn cũng như để củng cố cái bản ngã. Trước tiên là lý do sinh tồn, sau là củng cố địa vị và vuốt ve tự ngã, nên Con Người đôi lúc phải đeo mặt nạ, dối trá, không thành thật, ẩn núp sau cái bóng của người khác hay của mình tự tạo, một khuôn mặt thứ hai. Các nhà chính trị gia, các vị lãnh đạo, các người đã thành danh, đã trở thành người của công chúng thường rất giỏi và tài tình trong việc tạo dựng một hình ảnh đôi lúc không thật này. Thực ra họ chỉ bị nhốt vào cái hình ảnh mà công chúng chờ đợi và muốn thấy, họ đành phải đóng trò. Những người vô danh, không được biết đến thì tìm thấy cái Tôi hay cái Ngã của mình xuyên qua hình ảnh của người nổi danh.  Họ tôn thờ thần tượng mà núp sau bóng thần tượng là chính mình mà thôi. Chỉ là mượn hình ảnh thần tượng để nói đến cái Tôi mà không ai biết đến. Thần tượng của Tôi thật ra chỉ là thay thế Tôi, nói lên, đưa lên cái mà Tôi không nói được, không đưa ra được, không làm được vì không có điều kiện, đủ sức, đủ tài nhưng cái Tôi khát khao được như thế, phải như thế, làm như thế, hình ảnh của Tôi được thể hiện xuyên qua hình ảnh của thần tượng, cho nên, dù không nói ra và cũng có thể là không ý thức, thần tượng của Tôi không ai khác hơn là Tôi cả.

Con Người rất cần và thích được nhắc nhở, nhất là được khen thì phấn khởi, hăng hái, lạc quan như một chiếc xe được đổ thêm dầu xăng sẽ chạy càng nhanh càng xa. Nhưng nếu bị chê, phê bình, chỉ trích thì tưởng chừng như ai đang tát vào mặt, roi quất vào người, Con Người đau đớn và ngã quị! Nhưng chính người biết học từ sự thất bại, lời chê bai mới là người có bản lĩnh.

 

Cái đau đớn của tinh thần, cũng được cảm nhận như cái đau của thể xác nhưng điều khác biệt là nó có thể gặm nhắm, kéo dài, ăn sâu vào lòng, vào tâm tư, khó khăn lắm mới nguôi ngoai. Cái cảm giác sung sướng, hạnh phúc, ngược lại thì ngắn ngủi và qua nhanh! Cuộc đời Con Người buồn nhiều vui ít, hầu như ai cũng nhận thấy. Đây cũng là lý do gây cho Con Người sự trầm cảm, chán chường, tiêu cực và cả tuyệt vọng.

 

Con Người mau chán và thường tìm những cảm xúc mới, cảm xúc khác, lạ, phải chăng là do tính chất vô thường của mọi sự, mọi việc, mọi vật. Mọi sự đều biến đổi và không thường hằng. Một cảm giác đang thoải mái, sung sướng, chỉ vài phút sau là hết. Một tô phở bốc khói thơm ngon và nóng hổi, chưa kịp nếm, chỉ vài phút sau là nguội lạnh không còn thèm thuồng nữa. Đang mạnh khỏe, chỉ cần một cơn gió độc thổi ngang qua là ngã bịnh. Một thiếu nữ dịu hiền thùy mị cũng có thể trở thành một người đàn bà đanh đá. Một chàng thanh niên thông minh đẹp trai cũng có thể trở thành một tên vũ phu bê tha rượu chè. Con Người thất vọng nhưng không buông xuôi. Không vui được chỗ này, Con Người sẽ tìm vui chỗ khác. Không tìm được điều mình mong ước nơi đây, Con Người sẽ trông ngóng ở chỗ khác. Và như thế, Con Người sẽ đứng núi này mà trông núi nọ. Suốt đời là một cuộc truy tìm và đuổi bắt theo cái bóng hạnh phúc. Nếu may mắn, cũng có thể được điều như ý. Nhưng chờ may mắn thì chẳng khác nào xổ số, người chơi thì nhiều mà trúng số thì chẳng có mấy ai và hạnh phúc cũng không phải là một món đồ mà muốn mua là có. Con Người đành phải thở dài chấp nhận cuộc đời buồn nhiều hơn vui này mà thôi.

 

Một khía cạnh khác của tính hai mặt nơi Con Người là tính thiện và ác luôn luôn song hành. Con Người vừa có thể là hiền lành, dễ thương, hòa đồng, thật thà, ngay thẳng, rộng lượng, bao dung, thủy chung, vị tha, từ bi, bác ái, cứu nhân, độ thế… nhưng cũng có thể là ác độc, đáng ghét, tàn nhẫn, ích kỷ, hẹp hòi, dối trá, phản trắc, nham hiểm, tham lam, giận dữ, sát nhân, hại vật…Lượt kê các tính tốt hay xấu của Con Người thì cũng dài dòng không thể kể hết. Đặc biệt là Con Người có thể từ xấu thành tốt thì cũng có thể từ tốt thành xấu. Thật khó lường! Nên dân gian từng có câu :

                        Sông sâu còn có kẻ dò

                        Lòng người nham hiểm ai đo cho cùng.

 

Và các đặc tính thiện ác, tốt xấu, hay dở nơi Con Người cũng thường do ảnh hưởng của bên ngoài đem lại mà ca dao cũng đã nói lên rất chính xác :

                        Gần mực thì đen, gần đèn thì sáng

Hay :

                        Ở bầu thì tròn, ở ống thì dài.

 

Đúng là có ảnh hưởng từ xã hội, môi trường sinh sống, giáo dục…v.v…nhưng trong bản thân Con Người, sự lựa chọn đôi lúc không dễ dàng. Cái nửa cầm thú vẫn hiển hiện trong Con Người và cái Tôi, cái Ngã là một cản trở khó vượt qua. Tự chủ vẫn khó hơn buông xuôi theo bản năng. Giận dữ thì la hét đánh đập dễ hơn là nuốt giận, bỏ qua. Trả thù dễ hơn là tha thứ. Nói dối dễ hơn là nhận lỗi. Lười biếng dễ hơn là siêng năng. Gian lận dễ hơn là cần cù khó nhọc. Hạ nhục người khác thì dễ hơn là để mình bị hạ nhục. Mạt sát thì dễ hơn là khen ngợi…

 

Một đặc tính khác đáng chú ý nữa về sự tương đồng giữa Con Người và con vật là tính xã hội, bầy đàn. Con Người hay con vật không hề là một thực thể riêng biệt và cô lập mà phải sống theo bầy, theo đàn, theo chủng loại, theo vùng, theo miền…Với con người thì dần dần mọi sự trở nên phức tạp hơn, theo bộ lạc, theo làng, theo xóm, theo đoàn, theo nước, theo tập tục, theo quan điểm, theo tôn giáo, theo lý tưởng, theo sở thích, theo nghề nghiệp, theo nhu cầu… Nếu liệt kê hết thì sẽ rất dài. Khi đã bắt đầu tụ họp là Con Người đã biết đến việc tổ chức, sáng chế qui tắc, qui luật, thứ tự lớp lang, có thể chế, định chế, có kẻ nắm quyền, điểu khiển, kẻ tuân theo, kẻ chủ động, kẻ bị động và nhất định phải có quyền lực, quyền lợi, có đàn áp, có nô lệ, có chủ, có tớ, có kẻ trên, người dưới, có kẻ mạnh, người yếu, có đàn anh, đàn em, gà nhà, phe ta, phe kia, lập bè, kết đảng… Tất cả dẫn Con Người đến sự phân chia, có bất công và tranh chấp lẫn nhau, có khi đưa đến sự thủ tiêu, triệt hạ hoàn toàn sự có mặt những thành phần không muốn, không thích hợp hay thành phần nổi loạn, chống đối. Đến đây thì Con Người đã hành động không khác gì con vật. Cái phần nửa đười ươi của Con Người lộ mặt ở đây. Giống con vật vì bị cái bản năng sinh tồn, tự vệ thôi thúc mà Con Người đã không hành động theo lý trí của mình. Điều đáng ngạc nhiên là khi Con Người tụ họp thì chính là lúc mâu thuẫn nảy sinh nhiều nhất!

 

Trên đoạn đường đời, Con Người luôn luôn phải cố gắng tự bảo vệ, và bảo vệ những gì liên can trực tiếp hay gián tiếp đến mình, điều chỉnh, hoàn thiện, gây thân thiện, làm hài hòa, giữ gìn tình cảm của các mối quan hệ, lớn hay nhỏ, riêng hay tư. Mọi chuyện này chỉ làm cho Con Người mệt thêm và… mau già! Hành lý trên đôi vai chỉ càng nặng mà không hề nhẹ bớt! Sự tự vệ hay bảo vệ những gì liên can, ở chung quanh mình không luôn dễ dàng và có thể phải dùng mưu mẹo, gian xảo, lừa đảo thậm chí cả vũ lực hay bạo lực.

 

Thực chất của các vấn đề hay mâu thuẫn mà Con Người gặp phải là từ cái Tôi, cái Ngã mà ra. Không có tình yêu đích thực vì tình yêu chỉ là tôi tự yêu tôi mà thôi. Yêu tôi nên chờ đợi người khác đáp ứng những gì tôi mong muốn. Muốn con cái phải như thế này, thế kia, ép buộc làm theo kỳ vọng của chính mình để cho cái tôi được tự hào. Mọi nỗ lực dẫn đến thành công trước tiên là vì cái Tôi sẽ được hưởng giàu sang phú quí… Chính cái Tôi này làm Con Người gặp đủ điều trở ngại trong cuộc sống. Không ai, không việc gì có thể đáp ứng đúng những điều mình mong muốn. Con Người sống với những điều bất như ý, bất toại nguyện và cái Tôi của Con Người đau khổ.

 

Nhưng làm thế nào sống mà không vì cái Tôi này? Chuyện đó không thể có vì cái Tôi và Con Người là bất khả phân ly mà! Đúng vậy! Cái Tôi và Con Người tuy hai mà một, tuy một mà hai! Tuy nhiên, Con Người vẫn có thể tách rời ra cái Tôi cồng kềnh làm cản trở hạnh phúc của Con Người. Các Thánh nhân chỉ bảo cho Con Người phương pháp hàng phục cái Tôi bằng sự khiêm cung, vị tha, nghĩ đến hạnh phúc của người khác trước khi nghĩ tới mình. Làm việc gì cũng chẳng vì tham, vì danh, vì lợi riêng. Con Người đã được chỉ bảo như thế nhưng chuyện thực hành thì không dễ dàng gì.

 

Con Người nhận ra cái Tôi dính liền với cái thân. Và cái thân “hữu sanh hữu tử” này sao mà cũng lắm nhọc nhằn, long đong suốt từ khi sinh ra, và có lớn dần theo năm tháng thì cũng chỉ là xích lại gần hơn với cái chết mà thôi. Nghĩ đến điều này thì Con Người hoặc là lao mình vào sự thụ hưởng dục lạc, uống cạn ly rượu cuối cùng trước khi nhắm mắt, vui được ngày nào thì biết ngày đó hay ngược lại, Con Người bi quan yếm thế, buông xuôi, phó mặc định mệnh, tới đâu thì tới, và chết là hết.

 

Cho dù lạc quan hay bi quan, Con Người ai cũng phải tranh đấu, đối phó, đương đầu với nghịch cảnh, những khó khăn luôn xảy đến trong suốt cuộc đời từ cái sinh cho đến cái tử, trải qua tất cả những giai đoạn phải có. Thanh thiếu niên thì có mối lo của thanh thiếu niên, học hành, thi cử, nghề nghiệp. Tuổi trưởng thành thì có mối lo của tuổi trưởng thành, hôn nhân, sự nghiệp, gia đình, con cái. Tuổi lão thành thì lo bệnh, lo sợ cô đơn và lo… chết.

 

Trên các chặng đường đời, người lạc quan thì dễ vươn lên, khắc phục hoàn cảnh nhưng nếu khắc nghiệt quá cũng có thể trở thành bi quan và buông xuôi. Người bi quan mà gặp nhiều may mắn hơn, chặng đường đời không quá đỗi khắc nghiệt thì cũng có thể  trở thành lạc quan và tha thiết yêu đời! Nhưng cái cánh cửa khép lại của cái chết vẫn chờ đợi mỗi Con Người như nhau.

(còn tiếp phần 2)

 

Paris, Những Ngày Đầu Năm 2015

LêKhắcThanhHoài

 

Mục Lục 99Độ