Đời hay Đạo ?
Đây là một câu hỏi và tất nhiên phải có một câu trả lời. Câu trả lời chắc chắn phải đưa ra một sự lựa chọn. Sự lựa chọn giữa hai con đường, hai lối sống biểu trưng cho hai luồng tư duy, hai cách suy nghĩ bao hàm cả tôn giáo và triết lư.
Bài viết này cố gắng t́m một câu trả lời và phân tích về hai con đường, thoạt nh́n th́ như đối nghịch nhau, hai phương trời hầu như cách biệt, hai thế giới gần như tách rời.
Một bên th́ mang tính cách rất dương, đầy dương khí, năng động, luôn sôi sục, bốc lửa như mặt trời bừng lên ở phương Đông, mọi sự sống cùng theo đó mà vươn lên, biến chuyển, luôn thay đổi, muôn màu sắc, muôn diện mạo, như một bản ḥa tấu với cung trầm, cung bỗng, cung thương, cung b́nh, khúc biệt ly, khúc hội ngộ, khúc hoan ca, khúc ai oán, khúc đoạn trường, khúc hùng tráng, như một vở kịch có bi có hài, như một cuốn tiểu thuyết có t́nh yêu và hận thù, như một cuốn phim có ḥa b́nh và chiến tranh, có người hùng và kẻ hèn, có hiệp sĩ và tướng cướp, có hoàng tử và lọ lem, có công chúa và hạ dân, có người đẹp và dă thú, có tỷ phú và ăn mày, như một đấu trường đầy thách thức, như một sân khấu để phô trương tài năng và sắc đẹp, luôn ao ước lộ mặt, khát khao hưởng thụ, t́m cầu khoái lạc, phục vụ năm giác quan, say đắm dục t́nh, hướng đến số nhiều, nhiều t́nh, nhiều tiền, nhiều sức khoẻ, nhiều thành quả, muốn vượt lên, danh vọng hơn, hạnh phúc hơn, tăng cường độ, tăng tốc độ, đạt kỷ lục, đạt thành tích, không ngừng chạy đua với thời gian. Đó là Đời.
Một bên th́ như ánh chiều tà, nơi phương Tây, mặt trời bắt đầu lặn, âm khí lan tỏa, hơi lạnh bốc lên, mọi sự, mọi vật như ch́m trong tĩnh lặng, dường như không thay đổi, không biến chuyển, quanh năm vẫn một màu áo, một khuôn mặt, điềm đạm, chậm rải, đóng cửa các giác quan, chế ngự thân tâm, không cần hơn, không cần nhiều, không cần nhanh, không cần thành đạt, không cần danh vọng, không phô trương, không lộ liễu, không năng động, không sôi sục, không bốc lửa nhưng không v́ thế mà tối tăm mù mịt, trái lại, có ánh sáng của mặt trăng chiếu soi, rạng rỡ mà không chói chang như muốn nói lên cái sự việc rút về, ẩn ḿnh trong bóng tối nhưng cái bóng tối được chiếu tỏ bởi ánh sáng của tâm linh, của đạo đức, của thế giới siêu h́nh, siêu nhiên. Đó là Đạo.
Trước tiên hăy nói về Đời. Đời là thế ! Câu này dường như ai cũng có thốt lên một lần trong đời ! Nó nói lên cái ngán ngẩm, chán chường, thất vọng về một điều ǵ đó, sự việc ǵ đó hay về con người nào đó mà hành động, lời nói hay tư tưởng của người này đă không đáp ứng kỳ vọng, không làm thỏa măn sự mong chờ, ao ước.
Không ai thốt lên « Đời là thế » hay « Thế mới là Đời » với cái ư tôn trọng, ngợi khen cả. Nhưng nếu nói « Đạo là thế » hay « Thế mới là Đạo » th́ lại mang cái ư khâm phục, ngưỡng mộ.
Đời là cuộc đời nói tắt, nói gọn lại. Đời cũng là cuộc sống của con người, của mọi người có mặt trên quả địa cầu này hay trên cơi thế này. Và cuộc sống của con người không thể nào là một cuộc sống lẻ loi mà là một cuộc sống có liên hệ với một con người khác, với nhiều người khác, với một nhóm người, một cộng đồng, một xă hội, một quốc gia, một dân tộc và từ từ lan ra gồm nhiều dân tộc, nhiều quốc gia, toàn thể con người cùng có mặt trên quả đất này.
Tầm nh́n của con người càng ngày càng phải phóng xa hơn cái chỗ ḿnh đang đứng, đang ở. Từ một căn nhà, lan ra xóm làng, thành phố, băng qua rừng, qua núi, qua đại dương, vượt trùng khơi, xuyên cả không trung. Ranh giới vật chất được mở rộng th́ các quan hệ cũng nhân rộng, tăng thành số đông, số nhiều.
Như một thành phố càng phát triển, càng văn minh th́ càng tấp nập, nhộn nhịp, đông đúc.
Ngựa xe như nước, áo quần như nêm (1)
Cuộc sống càng ngày càng trở nên « náo động » và tâm thức của con người cũng náo động theo, từ những trạng thái xôn xao b́nh thường, con người vượt lên tốc độ của sự cuồng nhiệt hay cuồng loạn, điên khùng. Triệu chứng của các căn bệnh tâm thần chỉ tăng mà không giảm. Các tín đồ hay « fans » trên mọi lănh vực, tôn giáo, chính trị, thể thao hay nghệ thuật, nhất là âm nhạc, đều có thể trở thành, cũng như đă trở thành những kẻ cuồng tín, chứa chất bạo động, bạo hành.
Cùng dưới một bầu khí quyển, một bầu trời xanh, mà sự ô nhiễm càng ngày càng tăng, mỗi con người tự nhận ra ḿnh đang sống cái được gọi là « đời ḿnh » và với ngày tháng vụt trôi, sự việc qua nhanh, các biến cố dồn dập, sự đổi thay liên miên, con người cảm thấy ḿnh như đang trôi theo một ḍng nước, lênh đênh, đôi khi lặng lờ, đôi khi sóng gió, đôi khi băo tố, và thân phận ḿnh cũng theo đó mà đôi khi b́nh lặng, đôi khi êm ả, đôi khi hạnh phúc, đôi khi đau khổ, đôi khi chao đảo, đôi khi ch́m lỉm, ngụp lặn trong lo âu, trong tất bật, trong phiền muộn, trong mất mát, trong tuyệt vọng.
Con người nói đó là « ḍng đời ».
Con người chỉ nhận thức ḿnh đang trôi vào ḍng đời này khi khôn lớn và phải va chạm với bên ngoài, người chung quanh, xă hội. Tuy rằng từ khi mở mắt chào đời là con người đă đương nhiên ḥa nhập vào cái ḍng đời này rồi.
Từ tấm bé đến lúc khôn lớn con người được chuẩn bị để « xông pha » vào ḍng đời, để biết tự lèo lái con thuyền của thân phận và định mệnh trôi trên ḍng đời này.
Sự chuẩn bị đó hầu như đều giống nhau đối với bất cứ một con người nào trên mặt đất qua sự chỉ bảo từ người gần nhất là cha mẹ, người thân trong gia đ́nh, rồi đến trường lớp, cô giáo, thầy giáo và cả bạn bè.
« Học thầy không tầy học bạn »
Con người thường cho rằng với sự chuẩn bị một hành trang có kiến thức, học thức, nghề nghiệp hay sản nghiệp, gia tài được để lại và thừa hưởng là ḿnh yên ổn bước vào đời, hay ḍng đời. Con người nghĩ ḿnh sẽ làm chủ tất cả v́ ḿnh vừa có hành trang vật chất vừa có một ư chí, một định hướng rơ rệt cho ḿnh.
Hành trang mà con người mang theo để bước vào ḍng đời chỉ là những phương tiện để đối phó với ḍng đời trắc trở này. Bởi v́ trắc trở cho nên chưa chắc những hành trang mang theo là những hành trang phù hợp để đối phó với mọi biến cố bất ngờ xảy đến. Điều này được thấy rơ với những người phải chịu cảnh ly hương. Từ một giáo sư đại học ta cũng có thể phải chịu làm công nhân xí nghiệp. Từ một tiểu thư đài các, ta cũng có thể trở thành người giúp việc…Mọi chuẩn bị như sự học hành, học nghề, tạo cơ sở, làm ăn, thu góp tiền bạc, của cải đều chịu áp lực của ḍng đời đe dọa ! Nếu không có một áp lực ǵ hết th́ con người sinh ra sẽ thong dong, tự tại, không cần làm ǵ hết, rong chơi ngày tháng ! Sung sướng thay !
Nhưng đó không phải là Đời !
Con người được trang bị để đối phó với ḍng đời và con người chỉ thấy ḿnh là người chủ động tất cả với cái ư muốn của ḿnh. Ḿnh sẽ tạo ra một cuộc đời cho ḿnh, như ḿnh muốn. Và tất cả mọi cố gắng là dồn vào sự tạo dựng này. Nhưng rồi không một ai có thể nói là ḿnh thật sự thành công và đă sống cuộc đời như ḿnh mong muốn cả. Và con người kết luận cuộc đời là như thế, là bất toàn, là bất như ư, là hoàn toàn tương đối. Hạnh phúc lẫn đau khổ. Con người bằng ḷng với cuộc đời này.
Bằng ḷng có nghĩa là chấp nhận. Chấp nhận là thuận theo. Thuận theo những đ̣i hỏi, những nhu cầu, những sở thích và cả những điều không thích, không muốn, những luật lệ g̣ bó, giới hạn sự tự do nhưng con người không thể làm ǵ hơn là nhận, là lănh, là nắm giữ, là không thể buông bỏ mà tuân theo, phụng hành.
Như một con thuyền lênh đênh giữa ḍng, là người lái thuyền th́ phải biết giữ tay lái, giăng buồm như thế nào để con thuyền phăng phăng lướt gió, vượt qua băo dông. Nơi ḍng đời cũng không khác, con người dùng sức lực, tài năng, trí thông minh và sự khéo léo để vượt qua mọi chông gai, cản trở, mọi hoản cảnh bất trắc, bất như ư của cuộc sống.
Sự tương quan thật vi tế giữa những ǵ đến từ bên ngoài với những ǵ tự nơi bản thân con người được vận dụng để đối phó trước mọi t́nh huống, t́nh thế, hoàn cảnh trước mắt. Xét cho kỹ, con người sống trên đời dường như chỉ là để đối phó và tự vệ ! Khá mệt mỏi. Đôi lúc con người chán nản và bỏ cuộc. Cuộc đời thật đáng chán. Ta không tha thiết ǵ nữa cả. Tới đâu th́ tới.
Đó là tư tưởng tiêu cực đối diện với Đời. Nhưng vẫn là thiểu số. Phần đông vẫn mang đầy hứng thú và nhiệt t́nh tranh đấu để làm cho đời ḿnh tiến tới cái đích mà ḿnh đă vạch ra ban đầu.
Làm trai cho đáng nên trai
Xuống đông, đông tĩnh, lên đoài, đoài tan. (2)
…
Đă sinh ra kiếp đàn ông
Đèo cao núi thẳm, sông cùng quản chi. (3)
Ca dao có những câu như thế nhưng không thể dựa vào đó mà cho rằng người nữ không có tính can cường, ḷng quả cảm, sức chịu đựng, xông pha chiến đấu mọi nơi, mọi thời, mà cũng có tham vọng, có lư tưởng, có trách nhiệm và cũng biết đương đầu hay chỉ huy người khác y hệt người nam.
Sinh ra nơi cái cơi Ta Bà này th́ ai cũng như ai, ai cũng can cường và chịu khó chịu khổ như nhau. Bởi v́ cơi Ta Bà, gồm nhiều thế giới khác nhau mà trong đó có quả đất và nhân gian này của chúng ta, theo thuật ngữ Phật giáo là một nơi chốn mà đời sống không có ǵ dễ dàng, cần phải kham nhẫn, chịu đựng, chịu khó.
Do đó, mang thân người nam th́ có cái khổ phải chịu đựng của thân nam, người nữ th́ có cái khổ phải chịu đựng của người nữ. Nhưng người nào cũng chịu đựng được hết mọi gian khổ. Thậm chí không muốn cũng đành cam chịu, như sanh, lăo, bệnh, tử vậy.
Từ chuyện nhỏ tới chuyện lớn, nếu con người không cố gắng th́ sẽ không thành ǵ hết. Ngay lúc c̣n bé, nếu chỉ có ăn, chơi và ngủ th́ sung sướng biết bao, buồi sáng phải thức dậy cắp sách đi học cũng thấy lười biếng, nếu không bị mắng bị la, bị kéo chân ra khỏi giường chắc là sẽ nằm ngủ cho tới trưa, lúc mặt trời đă lên cao và trong đầu th́ chỉ nghĩ chuyện trèo cây hái trái ăn xem ra thú vị hơn là đến trường ! Thời buổi hiện đại này th́ khác, chỉ nghĩ đến chuyện chơi game !
Nhưng rồi ai cũng phải cố gắng, trẻ nít cố gắng chuyện trẻ nít, người lớn cố gắng chuyện người lớn. Tất cả mọi sự cố gắng tựu trung và trước tiên, đều xoay quanh những nhu cầu mà cái thân vật chất đ̣i hỏi như ăn ở, ăn mặc, ngủ nghỉ, thuốc thang. Ai cũng phải làm lụng để đổi lấy miếng ăn, manh áo. Ai cũng lo thuốc men, tẩm bổ để đẩy lùi bệnh tật. Ai cũng cần một nơi để nương thân. Tiếp đến là làm tṛn nhiệm vụ của gia tộc, nối ḍng nối dơi. Cái thân vật chất yên ổn một bề th́ cái thân tâm lư cần được quan tâm. Con người cần thoải mái tâm tư, giải trí, giải sầu, xả căng thẳng, cộng vào đó, biết quan tâm và phục vụ người khác, làm lợi ích, đem an vui, ḥa b́nh, an lạc cho xă hội th́ phần tinh thần càng được thoải mái gấp bội lần hơn nữa. Con người c̣n tiếp tục thăng hoa, cao hơn, xa hơn nữa qua mọi lănh vực như văn chương, nghệ thuật, kỹ thuật, khoa học, chính trị và cả tôn giáo.
Do ra sức cố gắng và phấn đấu mà con người mới đạt được thành quả mong muốn, đó chính là phần thưởng dành cho sự chịu khó chịu nhọc của bản thân và con người cảm thấy hạnh phúc, bằng ḷng với chính ḿnh.
Tiến tŕnh vào đời của một con người b́nh thường được phác họa như trên th́ quá tốt đẹp, không có ǵ để nói thêm, để chê bai hay bác bỏ. Nhưng đáng tiếc thay, đó chính là Đời mà Đời lại không phải như thế !
Tại sao lại mâu thuẫn như thế nhỉ ?
Chính v́ ḍng đời không lặng lờ êm ả mà sóng gió, băo dông. Chính v́ đường đời không bằng phẳng mà chông gai và đầy hầm hố của cạm bẩy mà con người sẽ phải sa lầy.
Bản chất của cuộc đời không có ǵ xấu. Con người sinh ra phải lo cái thân của ḿnh là chuyện đương nhiên. Tiếp đến là lo cho gia tộc. Cũng là chuyện đương nhiên. Bước tiếp sau là lo cho nước nhà, xă hội, người chung quanh. Điều này quá đẹp, quá tốt. Bước xa hơn nữa th́ cũng…khá xa nhưng thực hiện được th́ con người trở thành vĩ nhân ! Đó là bước thứ tư của cụ Khổng đề xướng: B́nh Thiên Hạ !
Trong bốn bước, tạm thời chỉ nhắc đến bốn bước phổ biến nhất, của cụ Khổng đề ra: Tu thân, tề gia, trị quốc, b́nh thiên hạ, mà bước thứ nhất là Tu Thân th́ nhấn mạnh nơi phần tinh thần, đạo đức, tu sửa tâm tánh, hoàn thiện bản thân chứ không phải là lo cho cái thân ḿnh no ấm, mạnh khoẻ. Tu thân làm nền tảng cho các bước tiếp theo. Con người ở đời th́ thường quên cái phần tinh thần này mà chỉ chăm chú bảo vệ cái thân xác vật chất của ḿnh cho béo tốt, mạnh khoẻ, sống lâu để hưởng thụ mà thôi ! Đây chính là điều sai lầm lớn nhất mà con người vấp phải. Và chỉ cần sai nơi cái điều căn bản, nền tảng, gốc gác là sai hết mọi chuyện !
Cha không tu thân th́ không thể dạy con. Một vị quốc thủ không tu thân cũng chẳng thể điều hành việc nước và lan rộng ra, thế giới cũng không thể có ḥa b́nh.
Từ cái chuyện không tu thân mà tất cả mọi hành động của con người đều mang tính ích kỷ và nặng trĩu ḷng tham, tính sân và sự ngu si, thiếu hiểu biết. Tất nhiên là rước tai họa cho ḿnh và gieo tai họa cho người. V́ từ cái chuyện chỉ nghĩ đến ḿnh trước mà gây mâu thuẫn với người khác, chỉ một vài lời nói qua lại mà có thể dẫn đến bạo hành, ẩu đả, chém giết, rốt cuộc là tù tội, khổ sở, tàn một đời.
Tính ích kỷ này cũng cần được hiểu rộng và thông qua sự việc chỉ biết che chở, bảo vệ hay phục vụ những ǵ có liên quan trực tiếp, gián tiếp đến ḿnh như gia đ́nh, bạn bè, xóm làng, công việc, công ty, phe, nhóm, nước nhà của ḿnh…v.v…chứ không hẳn là chỉ lo cho bản thân ḿnh. Thật ra, làm ǵ th́ làm, con người cũng không chạy thoát…ṿng tay của Ngă ! (mời đọc Trong Ṿng Tay Của Ngă. LKTH)
Cuộc đời có thể đẹp nhưng rồi đă trở nên đen tối đầy đau khổ nguyên do từ cái tôi ích kỷ và không tu thân.
Chỉ một người không tu thân mà tai họa và khổ đau cũng đă nhiều huống hồ một nhà, một nước, nhiều nước, toàn thế giới không ai tu thân cả th́ có thể quả địa cầu này trở thành…địa ngục chăng ?
Ḍng đời nổi dông nổi băo cũng từ đây. Đường đời không bằng phẳng cũng từ đây. Nghĩa là từ sự quá lo cho cái thân vật chất mà quên đi cái phần tinh thần. Tinh thần là nói đến đạo đức, tu dưỡng tâm tánh và cả tâm linh nữa chứ không đơn giản là cái tinh thần vui vẻ, thoải mái, bằng ḷng, ḥa đồng. Cái tinh thần theo nghĩa đơn giản này th́ dễ làm, dễ có. Các hoạt động thể thao, thể dục, các cuộc giải trí, hát karaoké, nhảy đầm, xem phim, chơi game, nhóm họp bạn bè, cụng ly nâng chén, đều có thể đem lại sự vui vẻ, thoải mái nhưng chẳng phải là cái tinh thần tu thân thực sự đem lại b́nh an cho ḿnh và cho người.
Một yếu tố khác làm cho ḍng đời sóng gió là định luật vô thường len lơi khắp nơi, từ con người, bao gồm cả thân và tâm, đến sự vật, sự việc và cả thiên nhiên. Không có ǵ là cố định và bất di bất dịch.
Hôm nay tôi xinh đẹp, ngày mai, chỉ cần một cơn bịnh là tôi xấu xí, xanh xao, nhợt nhạt. Hôm nay tôi yêu em, ngày mai tôi chán em. Hôm nay tôi hăng hái, ngày mai tôi hết hứng thú. Hôm nay tôi lương thiện, ngày mai tôi quỷ quyệt. Hôm nay tôi thành thật, ngày mai tôi giả dối. Hôm nay tôi là bạn, ngày mai là kẻ thù. Hôm nay được việc, ngày mai mất việc. Hôm nay buôn bán đắt đỏ, ngày mai ế ẩm. Hôm nay lộng lẫy, ngày mai điêu tàn. Hôm nay sum họp, ngày mai chia ĺa. Hôm nay ḥa b́nh, ngày mai chiến tranh. Hoa tươi vừa nở ban sáng, chiều tối đă vội héo khô…
Vô thường gây đau khổ, lo âu, phiền muộn, chán chường, thất vọng. Đứng trước sự đổi thay mà đôi lúc không thể lường trước hậu quả hay tai họa, con người sinh hoảng hốt, không làm chủ được t́nh thế, yếu đuối, thiếu suy nghĩ hoặc quá nhiều áp lực sẽ có những hành động đi ngược với đạo đức, làm tổn hại chính ḿnh hay người chung quanh, ảnh hưởng đến cả cộng đồng hay xă hội. Đó là những bất trắc của cuộc đời.
Bộ mặt của cuộc đời th́ thay đổi liên miên không ngừng. Từ thế hệ này sang thế hệ khác. Từ văn minh này đến văn minh khác. Từ văn hóa này sang văn hóa khác. Từ chế độ này sang chế độ khác. Từ luật lệ này thành luật lệ khác…Con người phải rán chịu đựng và thích ứng, hoặc là chống đối, nổi loạn th́ cũng chỉ làm cho ḍng đời của ḿnh càng thêm sóng gió mà thôi.
Với thời gian, không có ǵ là không thay đổi, đứng ĺ một chỗ. Người người, lớp lớp thay nhau. Tre già măng mọc. Có mới nới cũ. Người già được cám ơn, rút về bóng tối. Tuổi trẻ tiếp nối con đường. Mọi sự mọi việc luôn đổi khác, càng ngày càng nhanh, đôi khi con người hụt hẫng và choáng váng v́ không theo kịp đà tiến triển. Có những hoàn cảnh mà con người phải đối mặt với cô đơn, v́ trăm ngàn lư do mà người này không thể chấp nhận người kia, ngay trong gia đ́nh, người gần ḿnh nhất, người thân nhất cũng không được cảm thông để rồi chết đi trong sự quên lăng, thờ ơ hay lănh đạm của người khác.
Xem ra chính yếu tố vô thường là chủ chốt, đă quyết định mọi bất trắc, bất như ư xảy đến với con người. Con người ai cũng vạch cho ḿnh một con đường trơn tru để được hạnh phúc, cho dù một con đường đơn giản nhất, xây quanh một người để yêu, để xây dựng tổ ấm, một việc làm để nuôi thân và giúp đỡ người chung quanh vậy mà cái điều ao ước giản dị này cũng không dễ dầu đạt được. Không phải ai sinh ra đời cũng thân căn đầy đủ, không tật nguyền, có sức khoẻ và trí thông minh, có người để yêu, có việc để làm, có của cải để tiêu xài…
Nhưng cũng mâu thuẫn thay là cũng có những người đạt được những ǵ ḿnh mong muốn thế rồi lại ch́m đắm trong đó, chỉ biết hưởng thụ, sống ích kỷ, thiếu vị tha, nhân đạo. Tuy nhiên sự hưởng thụ này cũng có giới hạn v́ bóng dáng vô thường vẫn lấp ló đằng sau lưng. Đúng nhân đúng duyên, đúng thời đúng khắc th́ sự đổi thay, biến chuyển vẫn vận hành. Thương yêu cũng sẽ phải chia ĺa. Ghét ai hay ghét điều ǵ đó rồi cũng có ngày phải đối mặt. Mong cầu điều ǵ cũng có thể là không toại ư. Vật đổi sao dời. Nương dâu thành biển cả. Đồng cỏ xanh mướt biến thành sa mạc. Chưa kể những tai họa, hoạn nạn bất ngờ xảy đến dọc đường, không thể tránh không thể lường trước. Và rồi cái già nua, bệnh tật và cái chết làm thế nào mà tránh được ? Cho dù hưởng thụ mà vẫn bất an. Cho dù có tha thiết, đắm đuối, say mê với những ǵ hay, đẹp, ngon ngọt, đáng yêu, đáng quí nhất của cuộc đời nhưng trong sâu thẳm của đáy ḷng vẫn nơm nớp lo sợ cái ngày phải chấm dứt.
Cũng do bất an mà con người t́m đến các đấng tối cao, quyền năng hơn con người. Con người cảm thấy yên tâm và được che chở. Song vẫn không có ǵ thay đổi giữa ḍng đời. Vẫn hoạn nạn thiên tai, vẫn chiến tranh giặc giă, vẫn nhọc nhằn ưu tư, vẫn đổ mồ hôi để đổi lấy bát cơm, vẫn đầy dẫy bất công, hỗn loạn, bạo lực, vẫn muôn vàn tai họa, thảm thiết, rùng rợn, dă man, con người vẫn phải luôn đương đầu với vô vàn nghịch cảnh, oan trái.
Đối mặt với thử thách, có người buông xuôi, chạy trốn trong rượu, thuốc, hút sách, trác táng. Cũng có người đối phó bằng những hành động bất thiện. Rốt cuộc vừa hại ḿnh vừa hại người.
Ở đây cho thấy, cái điều căn bản là tu thân hoàn toàn vắng mặt, v́ không hề được giáo dục. Một nền giáo dục dựa trên việc tu thân không hề có trong gia đ́nh, nơi học đường. Một xă hội do đó được xây dựng chỉ dựa trên sự thành đạt về mặt vật chất mà cái Ngă của con người được tôn vinh và sự thụ hưởng mọi khoái lạc là chính yếu.
Tất cả mọi cố gắng t́m ṭi, nghiên cứu, phát minh đều nhằm phục vụ cái thân xác của con người, cho con người được tiện nghi hơn, được thoải mái hơn, được khoẻ mạnh hơn, được sung sướng hơn khi mắt nh́n thấy các h́nh ảnh cực kỳ xinh đẹp, lộng lẫy, khi tai nghe những thứ âm thanh tuyệt vời, khi mũi ngửi những mùi thơm kỳ diệu, lưỡi nếm những món ngon tuyệt hảo và thân thể, da thịt đụng chạm thật êm ái, vô cùng sảng khoái. Nhan nhăn, bước ra đường hay chỉ cần bấm nút vào máy thu thanh, truyền h́nh hay vi tính là con người được mời gọi để tiêu thụ những sản phẩm tốt nhất nhằm phục vụ cho cái thân xác vật chất của ḿnh. Điều đáng tiếc là con người đă đi quá trớn, quá phí phạm, quá xa xỉ không cần thiết, quá lạm dụng thiên nhiên, phá hoại môi trường và chắc chắn hậu quả sẽ không ít.
Con người sa lầy lúc nào không biết, không c̣n nhận thức, phân biệt ǵ nữa, chỉ thấy trước mắt sự việc phục vụ cho thân xác ḿnh là đúng, là hợp lư, không sai, không cần chối từ, không cần phủ nhận, bác bỏ. Có khi c̣n bị chê là ngu v́ không màng đến việc hưởng thụ và chăm sóc cái thân xác ḿnh.
Rơ ràng yếu tố vô thường đem lại khổ đau cho con người nhưng cái việc không tu thân mới là cái điều làm cho con người lún sâu thêm trong khổ đau khi con người v́ thiếu hiểu biết, thiếu giáo dục, v́ ḷng tham, sự phẫn nộ, không hài ḷng, đă tạo những hành động sai trái, lầm lẫn, được gọi là những nghiệp ác. Nghiệp ác xiềng xích con người vào cái ṿng nhân quả khó ḷng thoát ra. Lưu manh gian xảo, cướp của giết người th́ cũng có ngày tù tội hoặc bị hại bị giết lại. Oán thù, vay trả chẳng biết bao giờ xong mà theo luật nhân quả của đạo Phật th́ c̣n kéo dài sang đời sau, kiếp khác. Luân hồi cũng chỉ v́ không ai buông tha ai. Kẻ bị giết th́ nuôi hận, phải truy t́m thủ phạm để trả thù cho được. Chủ nợ th́ nhất quyết phải đi t́m kẻ quỵt nợ để đ̣i. Kẻ bị phản bội th́ mong chờ cơ hội để phản bội lại. Nợ máu, nợ tiền, nợ t́nh. Có vay th́ có trả. Cứ như thế mà luân chuyển.
Xét ra, luân hồi bắt nguồn từ cái tâm thức, đối với vật chất hay t́nh cảm, đều trĩu nặng ḷng lưu luyến, sự gắn bó, không nỡ xa, không nỡ rời, không thể buông bỏ, buông tha mà cứ muốn níu kéo, muốn đeo đuồi, và như thế là cứ hẹn ngày tái ngộ, tốt đẹp, hướng thiện th́ hẹn gặp lại nơi Thiên đường hay Cực Lạc, ngược lại, không cao thượng, chỉ muốn « ăn thua đủ » th́ hẹn nhau nơi trần thế ! Với những ai chỉ thấy yêu đương là tuyệt vời th́ sẽ cùng nhau thề thốt kết « duyên nợ ba sinh » ! (mời đọc « Một duyên Hai nợ Ba t́nh » LKTH)
Nghĩ xa hơn một chút nữa, chúng ta thấy luân hồi thật ra không đáng sợ mà cái đáng phải sợ nhất chính là cái tâm thức không buông tha, không xả bỏ, không bao dung. Chính nó đẩy chúng ta đi luân hồi để « đúng hẹn » với con nợ của ta, với thủ phạm sát hại ta, với kẻ phản bội, lường gạt ta hay là để cùng tái ngộ với kẻ mà ta quá yêu thương, quá gắn bó.
Như vậy th́ luân hồi hay không là đều do nơi chính ḿnh, từ cái tâm thức buông xả hay không buông xả. Giải thoát là từ nơi cái tâm thức buông xả này. Tu hành không ngoài mục đích buông xả cái tâm thức giữ lại, níu lại, bám theo, đuổi theo, đ̣i nợ, đ̣i được đền bù, đền mạng…Buông xả là chấm dứt luân hồi. Nhưng điều này không dễ làm và con người trôi lăn măi trong ṿng sinh tử là vậy.
Một bộ mặt khá bi quan của cuộc đời ! Nhưng xin chớ vội nản ḷng !
Chắc chắn là c̣n có những người biết suy nghĩ, biết làm chủ thân và tâm để không bị cuốn trôi theo ḍng đời sôi sục đầy bất trắc này. Chính ở nơi ḷng cuộc sống đầy sôi động, nóng như lửa này, chứ không phải ở nơi nào khác, với những người biết suy nghĩ này, mà con đường Đạo được mở ra. Chính ở nơi khổ đau mà t́m ra một giải pháp cho sự khổ đau !
Xưa kia, đức Phật Thích Ca, lúc c̣n là một thái tử sống trong nhung lụa, hưởng thụ dục lạc mà rồi, qua một cuộc dạo chơi ngoài hoàng cung mới đối mặt với các cảnh tượng già nua, bệnh tật, cái chết của thân xác và nhân đó, mới tự ư thức về một con đường giải thoát cái khổ của già nua, bệnh tật và chết chóc mà con người phải lănh chịu.
Trong kinh A Di Đà, các đức Phật ngợi khen đức Thích Ca đă trong đời « ngũ trược ác thế » (4) mà thành đạo quả. Đó là một điều hết sức khó làm và khó tin.
Như vậy Đạo gắn liền với Đời. Không có Đời th́ chẳng có Đạo. Chúng ta đă nhận thấy bộ mặt của Đời th́ đau khổ nhiều hơn là hạnh phúc, ác nhiều hơn thiện và vô thường là một định luật mà con người không thể làm ǵ, chẳng thể xoay ngược chiều vô thường, biến đổi nó thành thường hằng, bất di dịch. Đạo hay Đời đều nằm trong vô thường cả. Chỉ có một điều khác biệt là nơi Đời, vô thường gây đau khổ và con người mất tự chủ, tạo nghiệp ác th́ nơi Đạo, vẫn đối mặt với vô thường nhưng con người làm chủ và từ chối, nhất định không chịu tạo nghiệp ác. Đúng như lời Phật dạy:
Chư ác mạc tác
Chúng thiện phụng hành. (5)
Đạo là phần mà con người đă quên lăng khi quá chú trọng đến cái thân xác. Đó là cái phần Tu Thân làm nền tảng cho một con người đạo đức nhưng con người đă dẹp nó qua một bên để cho cái Ngă và dục vọng tung hoành. Chỉ giản dị là thế. Phần Tu Thân này trong con người ai cũng có nhưng cái khó là « chịu » xử dụng nó, áp dụng nó trong đời sống mà thôi.
Tiếp đây, chúng ta hăy đem Đạo trở về đúng vị trí căn bản của nó là làm mẫu mực cho con người đang lặn hụp trong ḍng đời, là lối thoát cho con người bị giam hăm, tù túng trong cái thân nặng trĩu với bao thứ nhu cầu, đ̣i hỏi, khát khao, ước vọng. Đạo không ở đâu xa cả, không từ không trung mà rơi xuống. Đạo nằm ngay trong thân xác con người và được nhận thức qua cái phần tinh thần. Tuy thế mà không phải ai cũng nhận ra. Chỉ dần dà mới được khai mở. Do đó mà có thánh nhân ra đời.
Theo đức Phật th́ con người đă bị một lớp vô minh dày đặc che phủ tâm tánh nên mờ ám, khó ḷng tự ḿnh nhận ra sự sai lầm và lại huân tập lâu đời lâu kiếp những nghiệp sai lầm này nên khó ḷng sửa đổi, đă vậy lại gặp thêm chướng ngại v́ phải chịu ảnh hưởng của luật nhân quả, phải đối đầu với quả báo, phải chống chọi để sinh tồn, thật lao đao khổ sở, đă mê mờ lại càng mê mờ thêm.
B́nh thường, khi nói đến con đường Đạo là chúng ta nghĩ ngay những người tu hành, bất cứ tôn giáo nào, tu sĩ, đức cha, đức ông, giáo hoàng, giám mục, thầy tu, ḥa thượng, đại đức, sư cô, d́ phước, các « xơ »…với y phục, đầu tóc khác biệt hoàn toàn với người đời. Những vị này sống riêng biệt trong các tu viện, chùa chiền. Chủ tŕ các nghi lễ mang h́nh thức tôn giáo.
Tùy mỗi tôn giáo với sự khác biệt quan điểm, giáo lư, mà các vị này truyền dạy lại cho người đời con đường Đạo mục đích chỉ là đem hạnh phúc an lạc, trút bớt nỗi khổ hiện tại của người đời đang gánh chịu, đem đến cho con người niềm tin và hi vọng.
Theo Thiên chúa giáo th́ niềm tin là sẽ được Thượng Đế rước ḿnh về Thiên đàng để không c̣n khổ. Phật giáo cũng có niềm tin, niềm tin sẽ được văng sanh Tây Phương Cực Lạc. Con người vẫn chỉ mang một ḷng tin và thân ḿnh th́ vẫn c̣n nằm giữa ḍng đời ô trược. Tuy rằng đạo Phật giải thích tường tận rằng Niết Bàn là một trạng thái an lạc có thể thực chứng ngay trong đời này cũng như thành Phật th́ ai cũng có thể thành nhưng hai điều này không dễ thực hiện và con người chọn giải pháp thích hợp cho ḿnh nhất là niềm tin vững chắc vào vị Phật đă phát nguyện cứu độ chúng sinh và rước về cơi ḿnh, tức là Phật A Di Đà.
Các vị tu hành sống cuộc đời b́nh lặng hơn người thường, không bon chen, không làm lụng vất vả, không gánh vác gia đ́nh, không âu lo như những giám đốc công ty, người buôn bán ở những cửa hàng hay những nông dân chân lấm tay bùn, thợ thuyền, công nhân lao động ở xí nghiệp hay cả những vị trí thức, giáo viên, giáo sư, kỹ sư, bác sĩ…v.v…Chắc chắn là không có những mối lo, bận rộn sinh sống như người đời thường và vẫn có những mối lo về vật chất như có câu nói « Có thực mới vực được đạo » nhưng không thể giống như mối lo của người đời cho dù cũng vướng phiền năo, ưu tư.
Tuy rằng cũng có một số tu sĩ lao động như một người thường nhưng căn bản các vị này vẫn là người tu và sau công việc th́ họ trở về tu viện, không sống chung chạ với người đời. Họ có th́ giờ tĩnh tâm, xa cái ồn ào náo nhiệt của người đời. Sống gần gũi với người đời, lao động như người đời, thí dụ các ni cô, d́ phước hành nghề y tá, nhờ đó hiểu rơ hơn người đời về những vấn đề và nỗi khổ của họ, có thể trực tiếp giúp đỡ người đời một cách thiết thực. Sống giữa Đời mà không ô nhiễm bụi bặm của Đời. Chúng ta thấy, Đạo ở đây đi sát Đời và làm lợi ích cho Đời. Có thể là một lư tưởng chăng ?
Đi sát đời nhưng không ḥa nhập. Nghĩa là không bị những tham vọng, dục t́nh và phiền năo làm rối loạn. Tâm của người tu hành vẫn là tâm của người tu hành. Người tu th́ bất cứ hoàn cảnh, môi trường nào cũng phải luôn cảnh giác ḿnh để rủ bỏ những ǵ làm con người điêu đứng, không phục vụ các giác quan, chế ngự t́nh cảm, không dính mắc vào những liên hệ ràng buộc làm trở ngại con đường thanh tịnh thân và tâm.
Như vậy, tu là cốt ở nơi cái Tâm, th́ người đời ai cũng tu được và cái áo tu có quan trọng không ? Chiếc áo không làm nên thầy tu mà ?! Đúng vậy, nhưng chiếc áo của người tu cũng giống như cái áo giáp của kẻ ra trận, sẽ giúp người chiến sĩ tránh những mũi tên, lằn đạn gây tử vong. Cũng thế, chiếc áo của người tu hành che chở cho vị này những cạm bẫy, cám dỗ nơi đời. Vừa nhắc nhở vị này là ḿnh đang khoác chiếc áo thanh tịnh để giữ ǵn giới luật, không tự ḿnh làm ô uế vừa giúp cho người khác nhận ra ḿnh là người tu hành, xin tôn trọng, đừng quyến rũ và làm tôi ô uế !
Đến đây, bài viết này sẽ chủ yếu dựa trên phương pháp tu hành của Phật giáo để bàn sâu hơn về con đường Đạo.
Có những người muốn tu nhưng sợ hăi những qui luật khắc khe, kham khổ hoặc v́ chữ t́nh làm chướng ngại. Không thể cắt đứt t́nh cảm gia đ́nh cũng như không thể dẹp bỏ hoàn toàn bản năng t́nh dục. Cũng có những lư do khác như hoàn cảnh, sức khoẻ, công việc…v.v…Nhưng hạng người này vẫn có thể bước từ từ vào con đường Đạo và được gọi là hàng cư sĩ tại gia.
Như đă đề cập ở phần trên, con đường tu thân của cụ Khổng không phải là con đường Đạo theo nghĩa tâm linh. Dù cũng là dựa trên căn bản đạo đức như nhân, nghĩa, lễ, trí, tín, tu thân theo Nho giáo không thể so sánh với người tu Đạo, dù chỉ là ở nơi ngưỡng cửa của Đạo với Tam Qui, Ngũ Giới có nghĩa là qui về nương tựa nơi Phật Pháp Tăng và nguyện không làm các điều ác, xấu như : sát hại, trộm cắp, tà dâm, dối trá và say rượu. Với thời đại này th́ sự việc mê mẩn với những chuyện vô bổ, có hại, lăng phí th́ giờ quí báu qua các phương tiện truyền thông như internet, những tṛ chơi game, hay ma túy cũng được xem là một loại say, nghiện.
Đạo phải được hiểu đầy đủ qua hai phương diện đạo đức và tâm linh. Đạo đức th́ cũng như tu thân, thanh tịnh thân khẩu ư, giữ ǵn giới hạnh. Cuộc sống ở đời, các mối quan hệ, giao tiếp giữa người với người sẽ dễ dàng, tốt đẹp, hạnh phúc hơn v́ không có tranh chấp, bạo hành, phản bội, lừa dối, gạt gẩm, giết hại nhau. Phần giới hạnh được giữ ǵn và thực hành xong th́ hành giả hướng tâm thức sâu hơn, xa hơn lúc đó mới thực sự đi vào Đạo.
Sau khi đă qui ngưỡng Phật Pháp Tăng và nguyện thực hạnh các giới hạnh, dứt trừ các điều xấu ác và được học hỏi giáo lư của đức Phật như Bốn Chân Lư, thuyết Duyên khởi, Nghiệp, Nhân quả, Vô thường, Vô ngă… qua sự truyền dạy của Tăng đoàn th́ hành giả sẽ phát 4 Nguyện Lớn (Tứ Đại Nguyện) như sau:
Chúng sinh vô biên thệ nguyện độ
Phiền năo vô tận thệ nguyện đoạn
Pháp môn vô lượng thệ nguyện học
Phật đạo vô thượng thệ nguyện thành. (6)
Bốn nguyện lớn này thâu tóm con đường Đạo vào 2 điểm trọng yếu: « Tự giác và Giác tha » nghĩa là giác ngộ cho ḿnh và phát tâm bồ đề cứu độ chúng sinh. Con đựng đầy đủ cả hai mặt: từ bi và trí tuệ.
Chỉ lúc nào hành giả chân thành, thực sự ư thức, chứ không phải lập lại, đọc lại theo nghi thức, phát được nguyện lớn như vậy th́ hành giả mới thực thụ đi trên con đường Đạo. Con đường Đạo mới thực sự mở ra ở đây. Bằng không th́ sự tu hành chỉ để có công đức và tái sanh tốt, chưa phải là con đường giải thoát, rốt ráo, đúng nghĩa.
Đỉnh cao của con đường Đạo là hạnh nguyện của các Bồ Tát, các ngài nguyện song hành cùng chúng sinh, c̣n chúng sinh nào chưa thành Phật th́ các ngài cũng không thành Phật. Các ngài ở trong ḷng Đời để cứu khổ, ban vui và giáo hóa con đường giải thoát.
Chúng ta nhận ra rằng, đi trên đường Đạo không nhứt thiết phải xa lánh cơi thế tục, phải xuất gia, phải khoác chiếc áo tu sĩ. Bất cứ ở đâu, bất cứ mọi hoàn cảnh nào, sau khi qui y Phật Pháp Tăng, thọ tŕ giới hạnh và ư thức được việc giải thoát cho ḿnh ngang hàng với việc giải thoát chúng sinh là chúng ta đang ở trong Đạo, sống Đạo và thực hành Đạo.
Oai nghi của một vị Tăng, Ni th́ ai cũng nhận ra nơi chiếc áo, nơi h́nh tướng bên ngoài, diện mạo, đầu tóc nhẳn nhụi, sớm tối kinh kệ, ăn uống đạm bạc, cho dù chúng ta không thể biết cái tâm của vị ấy như thế nào, và cũng không cần phải t́m hiểu, nhưng chúng ta cũng mang ḷng kính trọng bậc tu hành v́ h́nh ảnh ấy đại diện cho đức Phật đă không c̣n tại thế và Pháp mà các vị ấy truyền trao cho chúng ta.
Chúng ta nhận được Pháp là điều quan trọng nhất và chúng ta phải tu tập, thực hành ngay lúc c̣n trôi nổi giữa ḍng đời hỗn loạn, không chờ phải có oai nghi như nguời xuất gia mới tu.
Vẫn mang tấm áo của người thường ở đời, vẫn sống b́nh thường, lo cơm áo gạo tiền, vẫn chồng, vợ, con cái đoàn tụ nhưng không v́ thế mà không thực hành được Đạo. Nếu biết thiểu dục, tri túc, không đắm say dục lạc quá độ, biết điều chế thân và tâm, biết kiểm soát thân, khẩu và ư, không làm điều ác, chỉ làm điều thiện, biết tâm niệm thường xuyên bốn điều theo như lời Phật đă dạy :
Thân bất tịnh
Thọ th́ khổ
Tâm vô thường
Pháp vô ngă. (7)
Và phát thêm Bốn Nguyện Lớn như đă đề cập phần trên, là như thế, ở trong Đời mà có Đạo, không cần phải đi t́m đâu xa.
Rốt cuộc chẳng có sự lựa chọn nào ở đây cả. Không cần bỏ Đời theo Đạo hay ngược lại, bỏ Đạo theo Đời.
Đạo mới chính là nguồn an ủi lớn nhất của con người. Không có Đạo th́ Đời đă khổ chỉ khổ thêm. Bồ Tát Quán Âm cứu người thoát khổ nạn nhưng không quên nói Pháp cho họ được giải thoát. Đây mới là điều quan trọng.
Pháp chính là giáo lư, là Phật Pháp. Thông hiểu Pháp, sống như lời Pháp dạy. Đó chính là đang đi trên con đường Đạo.
Do đó, một khi thông hiểu Pháp và thực hành Pháp, không chần chờ, không đợi cơ hội hay hoàn cảnh thuận tiện, th́ không cần phải lựa chọn. Đạo đă ở trong Đời và Đời măi măi có Đạo. H́nh thức bên ngoài, như khoác chiếc áo tu, chẳng phải là điều quan trọng, chỉ là tùy nhân duyên và thuận theo nghiệp báo.
Câu hỏi được đặt ra « Đời hay Đạo » và câu trả lời không là một sự lựa chọn, theo bên này, bỏ bên kia. Chỉ cần ư thức rằng sống ở Đời mà có Đạo th́ thực sự hạnh phúc và sống Đạo để cứu Đời th́ mới thật là Đạo.
LêKhắcThanhHoài
(Paris, Mùa Hoa Đào, 2015)
Chú thích:
1. Kiều. Nguyễn Du
2. Tục Ngữ Ca Dao Dân Ca Việt Nam. Vũ Ngọc Phan
3. Tục Ngữ Ca Dao Dân Ca Việt Nam. Vũ Ngọc Phan
4. Cơi trần thế mà ác nhiều hơn thiện gồm 5 điều ngăn che, chướng ngại: kiến trược, kiếp trược, mạng trược, phiền năo trược, chúng sinh trược. Đó là chướng ngại từ nơi cái kiếp ḿnh đang sống, sinh ra. Từ nơi cái nhận biết, ư kiến, định kiến hay tà kiến và chấp vào đó. Từ nơi tham sân si, gây ra mọi thứ khổ năo, khổ tâm, khổ thân. Từ nơi cái mạng sống, phải lo sự mưu sinh, sinh tồn mà tạo nghiệp. Từ các cơi, trong đó có con người, trời, thần, súc sinh hay ngạ quỉ, địa ngục đều phải chịu những nỗi khổ chung và riêng biệt của mọi loài.
5. Không làm các điều ác, Làm tất cả các điều lành. Kệ Pháp Cú
6. Bốn Nguyện Lớn: Chúng sinh nhiều không số kể, nguyện cứu độ hết. Những điều gây khổ tâm th́ nhiều vô tận, nguyện dứt trừ hết. Các Pháp Phật, những phương tiện để độ sinh th́ cũng nhiều không đếm hết được cũng xin nguyện tu học. Thành Phật là cứu cánh cao nhất, không ǵ bằng th́ nguyện phải đạt được.
7. Cái thân xác th́ ô uế, nhơ nhớp. Thụ hưởng th́ sẽ khổ. Cái tâm th́ thay đổi luôn, yêu ghét, ghét yêu, vui buồn, buồn vui, không thủy chung, trước sau như một. Không có một cái tôi bất biến, thường hằng, đời đời không tiêu diệt, riêng biệt và độc lập ở đâu cả.
