Ngày cuối năm vội vàng. Nắng đỏng đảnh như gái xuân, gieo từng sợi vàng óng trên lá cỏ còn đẫm sương trắng. Sương giá này giống sương muối ở quê xưa với bao nỗi lo âu mùa màng. Lòng chùng lại khi thấy mình sắp thêm tuổi đời. Tuổi có gió heo may đã về. Tóc điểm muối tiêu, lao đao với 3 cao, 1 thấp. (Cao mỡ, cao máu, cao đường. Và thấp khớp.) Tuổi này ăn kiêng đủ thứ. Món gì cũng nhạt. Cữ ngọt thì được, chớ kiêng mặn thì khó. Thèm mặn và chạnh nhớ muối...  

Truyền thuyết kể rằng xưa thật là xưa, khi thuở hồng hoang kiến tạo đất trời, Mẹ Đất phải xa Cha Mặt Trời. Trong cuộc chia ly ấy, Mẹ bị tách rời khỏi các con. Mẹ đau buồn và khóc nhiều lắm. Khóc bất cứ nơi nào Mẹ nghỉ chân. Những giọt nước mắt không ngơi của Mẹ thấm vào lòng đất, thành những hồ nước mặn, những đại dương bao la sóng vỗ, chứa những hạt muối mặn, những giọt nước mắt mặn. Từ đó muối được gọi là giọt lệ của Đất. Truyền thuyết là vậy nhưng lịch sử đã thấm đẫm hạt muối. Những hạt muối trắng nhỏ nhoi, đã một thời làm thay đổi toàn bộ diện mạo nước Mỹ xinh đẹp trong cuộc nội chiến Bắc - Nam.

Năm 1862, Tướng Union William Tecumseh Sherman khẩn thiết: "Từ Tướng Washington đến Napoleon đều biết rằng thiếu muối thì cuộc chiến sẽ thê thảm...muối cần để chửa trị vết thương, bảo quản thực phẩm và sức khỏe cho ngựa của kỵ binh. Muối là hàng buôn lậu quan yếu (của phe miền Nam)...thiếu muối, quân đội sẽ không tồn tại." Binh sử nhắc nhở Sherman về thất bại của tướng Washington khi bảo vệ xe muối trước đế quốc Anh trong thời giành độc lập 1777. Napoleon đã thiệt hại ngàn quân sĩ và ngựa sau khi thua trận ở Nga năm 1812 rút về, tử vong cao do thiếu muối.

Mờ sáng ngày 1, tháng 10, 1864, cuộc nội chiến bước vào năm cuối và khốc liệt hơn bao giờ hết. Năm ngàn quân Union bao vây Saltville, quyết san bằng thành phố này dưới sự bảo vệ và chống trả mãnh liệt của lính Confederate. Cuộc nội chiến nước Mỹ xảy ra phần lớn ở các bang phía đông nước Mỹ. Nhưng riêng Virginia có đến hơn 120 trận lớn nhỏ. Vì vị trí chiến lược, thủ đô của phe Confederate phải dời từ Montgomery, Alabama, về Richmond, Virginia. Virginia là nơi có nhiều đường sắt về phía Tây, Nam; và vì trên hết, bang này nhiều mỏ khoáng sản cần thiết cho cỗ máy chiến tranh. Đó là than, sắt, chì, muối diêm và muối. Saltville - thủ đô muối của Confederate.

Trước nội chiến, miền Nam nước Mỹ tiêu thụ chừng 220 triệu tấn muối mỗi năm. Với vịnh Mễ Tây Cơ bao la sẽ là nguồn cung cấp muối vô tận. Nhưng miền Nam chú tâm vào bông gòn. Vì thế miền Nam ít sản xuất muối, chủ yếu mua lại muối từ các chuyến tàu Anh, vừa rẻ, lại đổi bằng xuất cảng bông gòn, (các tàu này dùng muối chứa đầy khoang đáy tàu, để làm tàu thăng bằng trên sóng biển, khi cần có thể điều chỉnh.) Muối hầu hết sản xuất ở phía Bắc nước Mỹ. Gần bờ biển ở Syracuse, New York, nước biển được bơm vào, đun sôi và phơi nắng. Syracuse được biệt danh là Salt City - Thành phố muối của miền Bắc. Nơi này làm muối từ thời thuộc địa. Sản xuất hàng triệu thùng muối mỗi năm.

Vào thời ấy, muối được dùng trong thuộc da, hóa chất y tế và quan trọng nhất là bảo quản thực phẩm, khi mà máy lạnh chưa ra đời. Và tất nhiên muối không thể thiếu trong các bửa ăn hàng ngày. Phe Union nhìn thấy điều đó và tìm mọi cách ngăn chặn nguồn muối, làm cho miền Nam kiệt quệ mà đầu hàng. Các hảng xưởng, kho muối mà phe miền Nam hiện có và đang nhanh chóng xây dựng là mục tiêu tấn công bằng quân sự của Union.

Khi chiến dịch bao vây chặn đường vận chuyển và xuất nhập của Union bắt đầu thì mọi thứ đều khan hiếm. Miền Nam khốn đốn. Dân miền Nam thiếu muối đến mức phải ăn bánh nhạt, tái sử dụng muối đã ướp thịt, hay các vụn muối rơi trên sàn của nhà kho ướp sấy cũng được gom lại đun sôi mà dùng. Miền Nam là xứ trồng trọt chăn nuôi, thiếu muối làm gia súc bệnh tật, làm khó khăn cho ướp thịt, lương khô cho quân đội. Các loại thịt khô chỉ còn cách đun sôi. Cùng với sự hạn chế vận chuyển, giá muối lên cao khủng khiếp. Từ đầu năm 1861, 100 kg muối ở New Orleans giá 50 xu, năm sau thì đến 25 đô. Vài nơi như Georgia, Texas giá muối đắt như vàng. Một bao muối giá 125 đô, tương đương 1,250 đô ngày nay.  

Một tướng lãnh Union giải thích: "Phá hủy kho muối để làm gì? Muối quyết định số phận cuộc chiến này. Lính Confederate không thể chiến đấu, hành quân đi bộ 3 ngày trường với khẩu phần là một chút thịt bò luộc, 170 gram bánh bột bắp, 100 gram muối." Trong khi thiếu thốn muối, thì các nô lệ gan dạ bỏ trốn về doanh trại Union, lại cung cấp nhiều tin tức quý báu. Năm 1962, một nhóm nô lệ khai báo về một xưởng làm muối gần hoàn thành, có lính bảo vệ ở vịnh St. Joseph, Florida. Tàu Union treo lá cờ ngưng chiến, thông báo sẽ tấn công nếu nhân viên làm muối không dừng tay sau 2 giờ. Phe miền Nam từ chối, thế là 2 quả cà nông rơi vào hãng. Lính Union phá hũy và đốt kho muối. Mùa đông năm đó, phe miền Nam thiếu hụt đến 20 ngàn binh sĩ. Lính bệnh tật vì thiếu muối và bỏ trốn vì không kham nỗi đói rét...Từ sau đó, các số bom đạn và chiến dịch của Union phần lớn nhắm vào các hãng, kho muối, các tàu lửa chở muối...

Tầm ảnh hưởng quan trọng của muối cũng được kể lại trong hồi ký của 2 phe. Một thủy thủ Union sau trận chiến ở Georgia năm 1863 viết "Muối là thứ hiếm và thiết yếu cho phe miền Nam, càng phá hũy kho muối thì hòa bình sẽ đến sớm. Họ (lính miền Nam) không thể sống thiếu bacon (thịt heo xông khói), mà làm bacon thì phải có muối". Trong khi đó một lính miền Nam lại than trách: "Tổng thống (Jefferson Davis) có thể là người sáng lập đất nước trong mắt người dân, nhưng ông ta dường như không phải là người làm ra muối cho quốc gia."

Phe Confederate phải rao thưởng cho tư nhân sản xuất và gia tăng sản xuất muối. Dù có bờ biển xuống Florida và muối New Orleans, nhưng làm muối miền Nam thời ấy cần nhiều sức lao động, cần nắng và nơi khô ráo, cần các lò nấu lớn, trong một khu vực rộng. Thành phố Saltville trước nội chiến chỉ sản xuất khiêm tốn với 1 lò và 70 chảo. Đến năm cao điểm của cuộc chiến 1864 có đến 38 lò nấu với 2,6 ngàn chảo. 300 tòa nhà sản xuất đến cả ngàn tấn muối. Hàng đoàn xe lửa dài chục dặm nối đuôi chờ vận chuyển muối cho phía nam và chở gỗ cho lò muối đến Saltville.

Avery Island ở ngoài khơi New Orleans là mỏ muối của miền Nam, với các muối vòm trong lòng đất trở nên bận rộn ngày đêm. Hòn đảo này và New Orleans đã nhiều phen chống trả và giữ vững lò muối cho đến khi tướng Banks của Union san bằng năm 1863. Tương tự như Saltville, phải sau bao lần tấn công, trải qua bao chiến dịch, tiêu hao nhiều quân lực, phe Union mới chiến thắng trận cuối. Trận đầu tiên xảy ra vào 2 tháng 10, 1864. Năm ngàn quân Union công phá thành phố do 300 lính Confederate cố thủ. Phe Union thua trận này và bị bắt nhiều tù binh. Phe Confederate thắng nhưng lại gây sai lầm khi sát hại các tù binh, gồm cả nhiều lính da đen. Hai tháng sau, quân Union do tướng Stoneman quyết trả thù. Là sĩ quan West Point cùng phòng với  tướng Stonewall Jackson của Confederate sau này, Stoneman lại gia nhập Union và gặp nhiều thất bại, Bộ trưởng chiến tranh Edwin Stanton gọi Stoneman là "Một trong những sĩ quan bất tài". Ở Saltville, Stoneman lấy lại danh tiếng với chiến thắng, phá hủy hãng muối ở đây. Thắng lợi này làm miền Nam thực sự suy sụp. Mất thành phố này là mất miền Nam. Tháng 4 năm sau phe Confederate đầu hàng. Hạt muối nhỏ nhoi mặn mà, nằm bao la trong biển xanh, trong mênh mang lòng đất. Vậy mà đã quyết định vận mệnh nước Mỹ. 

Sau nội chiến, Edmund McIlhenny, một viên thư ký nhà băng, lấy vợ là con gái của chủ hòn đảo Avery, trở về quê nhà sau khi tản cư. Chẳng có gì làm ngoài trồng ớt và khoai tây, ớt ở đảo này có nguồn gốc từ Mễ Tây Cơ nhưng thích hợp đất mặn, xanh tốt và thơm, mọc chỉ thiên, khi chín màu vàng đỏ. Edmund cho ra đời tương ớt Tabasco đầu tiên của nước Mỹ. Nhờ vào muối và những dụng cụ nghiền, nấu còn lại trong hảng muối.

Trở lại chuyện muối trong lịch sử. Từ xa xưa, muối được dùng để trả lương cho lính La Mã, tiếng Latin gọi là Salarium, nguồn gốc của từ Salary, (nghĩa là Lương tiền tiếng Anh.) Muối qúy lắm. Làm đổ muối được cho là xui xẻo. Bức tranh Bửa Ăn Tối Cuối Cùng vẽ cảnh Judas phản Chúa và lọ muối đổ trên bàn ăn trước mặt. Người Tây Phương có lệ thảy chút muối ra sau qua vai, để cầu may mắn. Vì cái xấu luôn nhòm ngó đằng sau lưng sẽ bỏ đi, không ám hại mình. Các võ sĩ Sumo nặng tín ngưởng Thần Đạo, luôn bốc một nạm muối tung đầy trên sàn trước khi đấu vật...

Muối mặn mà, lâu bền không nhạt, được làm biểu tượng cho thủy chung "Gừng cay, muối mặn xin đừng bỏ nhau”. San sẽ trong hoạn nạn “hạt muối cắn đôi.” Nhớ xưa mẹ bảo “Đầu năm mua muối, cuối năm mua vôi”. Nhớ nôn nao cái không khí Tết, cái không gian Tết ngày ấy. Mua vôi trắng về quét tường. Những bức tường rêu mốc và hoen ố vết nước lụt hồi tháng 7. Những chậu vạn thọ phơi màu vàng tươi bên hàng hiên sơn màu vôi mới. Mẹ quét chút vôi lên lá trầu xanh, miệng móm mém nhai trầu. Má người hồng lên bên ánh lửa giấy vàng bạc cúng giao thừa. Tay người quăng vào đêm trừ tịch những hạt nổ ngũ sắc, chút gạo và muối hột. Vong linh người xưa hay ngàn oan hồn của Tết Mậu Thân hẳn được ấm no, siêu thoát.

Đầu năm nay sẽ đi mua muối, dù muối ở nhà còn đầy. Những lon muối Morton có hình cô bé xinh xắn, mặc váy vàng, tay cầm dù, kẹp lon muối đổ, vui chơi dưới trời mưa. Hàng chữ quảng cáo thật ngộ:  "When it rains it pours". Không mưa thì thôi, đã mưa thì xối xả. Như những hạt muối không bao giờ vón cục trong hộp. Như những cảm xúc tuôn trào cuối năm. 

Bánh chưng xanh, thịt giầm nước mắm, dưa món mặn, mứt gừng cay...Nhắc nhở lòng thủy chung son sắc ngày đầu năm. Ăn ngọt, ăn mặn, nhiều dầu mỡ. Và những cuộc thăm viếng bạn bè, vui chơi đến rã đầu gối. Sá chi 3 cao, 1 thấp! Ngày xuân có bao lâu mà "hững hờ". Ăn Tết vui để nhớ những hạt muối mặn, nhớ giọt lệ của đất. Và nhớ chuyện xưa bồi hồi.

Sean Bảo